شاعر رمز و شهود
حافظ شیرازی یکی از چهارستون تزلزل‌ناپذیر شعر فارسی است؛ در کنار فردوسی، سعدی و خیام. او در قرن هشتم هجری می‌زیست؛ زمانی که فرهنگ اصطلاحات عرفانی و صوفیانه در زبان فارسی شکل‌گرفته و قوام‌یافته بود. حافظ باتکیه‌بر این میراث، زبان را به اوج رمزپردازی رساند و بسیاری از واژه‌های ساده را به مفاهیم اسطوره‌ای تبدیل کرد.
یکی از نمونه‌های برجسته این کار، واژهٔ «رند» است. پیش از حافظ، «رند» معنای خوشایندی نداشت و به آدم زیرک و فرصت‌طلبی گفته می‌شد که کار خود را پنهانی پیش می‌برد. اما حافظ این واژه را دگرگون کرد و به نماد انسانی آزاد و رسته از ریا و ظاهرسازی بدل ساخت. «خرابات»، «می»، «مغ» و «جام شراب» دیگر واژگانی هستند که در شعر حافظ بار معنایی عرفانی و شهودی پیدا کردند. شراب برای حافظ، نماد مراقبه و رهایی از تعقل صِرف است؛ همان حالت بی‌خویشی که عارفان در لحظهٔ شهود تجربه می‌کنند.
حافظ بیش از آنکه صوفی باشد، عارف است. صوفی به آداب و تشریفات خانقاهی پایبند است، اما عارف به جوهر حقیقت نظر دارد، بی‌نیاز از قید و بندهای رسمی. او، برخلاف ظاهر سادهٔ اشعارش، پشت هر بیت، لایه‌های عمیق معنا پنهان کرده است. زبان استعاری یکی از ویژگی‌های جدانشدنی شعر حافظ است؛ فهم اشعار او نیاز به رمزگشایی از این زبان دارد.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شعر حافظ، تسلط بی‌نظیر او بر عروض فارسی است. چنان که در چینش کلمات و ساختار اشعارش، هیچ تزاحمی میان زبان طبیعی و وزن عروضی احساس نمی‌شود. این مهارت باعث شده تا شعر حافظ همیشه روان، خوش‌آهنگ و زنده به گوش برسد.
جهان‌بینی عرفانی حافظ
از نظر مذهبی، حافظ حنفی مذهب بود و در مباحث کلامی، به مکتب اشعری تعلق داشت؛ مکتبی که بر باور به جبر الهی و پذیرش قضاوقدر تأکید داشت. اما در نهایت، مسیر فکری حافظ از جدل‌های عقلانی فراتر رفت و به شهود عرفانی رسید. عرفان حافظ، عرفانی شهودی است که در آن تجربه‌ی قلبی و درونی از حقیقت، جایگزین استدلال‌های عقلانی شده است. گفته شده که حافظ قرآن را با چهارده روایت از بر داشت و این تسلط دینی، زیرساخت محکم اشعار عارفانه‌ی او را شکل داده است.
درون‌مایهٔ ملامتی نیز در بسیاری از اشعار حافظ دیده می‌شود. ملامتیان کسانی بودند که با ظاهری نکوهیده، مثل تظاهر به شراب‌خواری یا ترک عبادات، خود را از توجه و تحسین مردم دور می‌کردند تا در خلوت به عبادت راستین بپردازند.
منابع معتبر برای شناخت حافظ
برای شناخت بهتر حافظ و دنیای پیچیدهٔ شعرش، منابع معتبری وجود دارد. از جمله، دیوان حافظ به تصحیح دکتر غنی و دکتر قزوینی که یکی از منقح‌ترین نسخه‌های دیوان حافظ است. نسخهٔ خانلری نیز اهمیت دارد. برای آشنایی با مفاهیم لفظی دیوان، نسخهٔ دکتر خطیب رهبر مناسب است. همچنین آثار دکتر بهاءالدین خرمشاهی مانند حافظ‌نامه و کتاب مکتب حافظ از دکتر منوچهر مرتضوی منابع ارزشمندی برای علاقه‌مندان به حافظ‌شناسی به شمار می‌روند.
حافظ نه‌تنها حافظهٔ شعر فارسی، بلکه حافظهٔ روح ایرانیان است؛ شاعری که با زبانی رمزآلود، میان زمین و آسمان، میان عقل و دل، پلی نامیرا زده است. در جهانی که روزبه‌روز ساده‌تر و سطحی‌تر می‌شود، بازخوانی حافظ می‌تواند ما را به عمق، رمز و شهود برگرداند.
