دین و هنر

با تأمل درباره انسان و زندگی‌­اش، به این نکته می­رسیم که زندگی انسان یعنی تجربه. به عبارت دیگر زندگی یعنی تجربه‌­ی وجود و هستی است که در قالب و ماهیات گونه‌­گونی بروز و ظهور پیدا میکنند. با بررسی نحوی صیرورت وجود انسان با کل نظام هستی این نکته برای ما روشن می­شود که انسان، تجربیات متفاوت حتی بظاهر متناقضی دارد.
مثلاً انسانی پوچ ­گرا میشود، انسانی حقیقت گرا، انسانی خودش را به بند مادیات می­کشاند، انسانی دیگری همواره به دنبال تعالی می­دود، انسان هستی را در درون تجربه می­کند، انسان دیگری به بیرون گرایش دارد.
در بین این همه تجربیات، دو گرایش عمده وجود دارد که تا حدی، میتوان در بین اغلب انسان‌­ها، آن را مشترک قلمداد کرد.
1- هنر (یعنی تجربه زیبایی شناسی)
2- دین (تجربه وحیانی)
وقتی که از تاریخ تولد انسان تا حال نگاهی به او می­اندازیم این نکته را درمی­یابیم که انسان، همواره تجربه زیبایی شناسی را با خود داشته است، به عبارت دیگر انسان از آن نظر که انسان است به نمودها و جلوه‌های هستی از آن نظر که زیبا هستند تعلق دارد. شاید با تأمل بیشتر به این نتیجه برسیم که چیزی فراتر از تعلق در این مقوله قابل ادراک است به این معنا که نماد انسانی با این جلوه­‌ها در آمیخته، و انسان همواره به جستجوی آن می­رود.
به بیان دیگر انسان همواره به دنبال تسخیر و تقطیع هستی و ترکیب آن در یک قالب زیبا بوده است.
تاریخ بشریت و تمدن­‌ها حکایت از این دارد، که انسان­‌های اولیه و یا اولین انسان‌ها این تجربه زیبایی شناختی را با نقاشی کردن در دیواره­‌های غارها، در استخوان­‌های حیوانات یا چوب­‌ها، سنگ­‌ها، نمایان ساخته است.
بنابر آنچه گذشت میتوان هنر را حاصل بده – بستان­‌های زیبایی شناختی انسان با هستی تعریف کرد. که این نوع تجربه­‌ها، یا طلب این نوع بده بستان­‌ها، در نهاد انسان نهفته است.
مسئله­‌ی دیگر، توجه به تجربه‌­ی دیگری از انسان، یعنی توجه به تجربه‌­ی وحیانی یا دینی او است.
انسان به لحاظ اینکه انسان است؛ بعدی دارد که روحانی می­گویند، به عبارت دیگر انسان از طریق این بعد، همواره دنبال تعالی و استعلا است. این تجربه تعالی جویی وقتی که تحت مدیریت ذات اقدس الهی قرار می­گیرد جهت و معنای مشخصی را می­یابد. از این طریق انسان دست به تجربه­‌هایی می­زند که زمینه­، غایت آن مشخص و معین است.
البته تجربه­‌های تعالی جویی غیر دینی نیز وجود دارد، که فعلاً مورد بحث این مقاله نمی­باشد.
این تجربه را – تعالی جویی وحیانی – میتوان دین نامید، که با توجه به یافته­‌های دین شناسان بزرگی چون نینیان اکارت در کتاب تجربه‌­ی دینی. این تجربه با انسان بودن انسان گره خورده است. یعنی دین ورزی انسان جزء لوازم ذات و ذاتی انسان است.
حال سؤال این است که چه ارتباطی بین این دو تجربه متصور است.
آیا امکان ارتباط بین این دو وجود دارد؟ اگر وجود دارد به چه نحو میتواند باشد؟ چگونه میتوان، ارتباط بین این دو را تحلیل کرد؟ این سؤالات بسیار اساسی است، که در طول تاریخ، ذهن متفکران و فیلسوفان هنر را به خود مشغول کرده است. برخی از آنها بر این باور شده­‌اند، که هنر و دین دو تجربه­‌ی جداگانه‌­ای هستند، ارتباط چندانی نمی­توانند داشته باشند، چرا که لحاظ ذات یکی حاصل هستی شناسی یا تجربه­‌ی تحیّلی یا ذوقی انسان است و آن دیگر حاصل تجربه وحی. اگر ارتباطی به ظاهر دیده میشود به عبارتی تکنیک­‌ها یا خود آثار هنری در امور دینی به کار گرفته می­شود، فقط ارتباط با مستصحبی است، یعنی انسان از آن جهت که انسان است میتواند هم دین­دار باشد و هم هنرمند. اینها­، ارتباط ضروری نمیتوانند داشته باشند، بل رابطه­‌ی بالامکان دارند.
برخی دیگر بر این باورند، که هنر و دین می­توانند با هم­دیگر رابطه متقابل داشته باشند. دین که یک تجربه معناگرایانه و تعالی جویانه است، میتواند برای ارائه خود صورتی را اختیار کند، که آن صورت زیبا باشد. از این رهگذر معنویت و تعالیت که عنصر دینی و برگرفته از تجربه‌­ی دینی است، صورتی را اختیار میکند که این صورت، حس زیبایی شناختی انسان را تحریک می­کند و در نتیجه هنر دینی تحقق پیدا می­کند.