بنای «ایا صوفیه» در میدان «سلطان احمد» استانبول در ترکیه، یکی از بزرگ‌ترین اثرهای تاریخی دوران بیزانس است و در زمان کنستانتینوس اول بنا شد که به مدت ۹۱۶ سال به عنوان کلیسا و به مدت ۴۸۱ سال در دوران عثمانی‌ها به عنوان مسجد فعال بود. این بنای تاریخی به دستور آتاتورک در سال ۱۹۳۵ به موزه تبدیل و در خدمت صنعت توریسم قرار گرفت!
نامگذاری
این بنا نخست «مِگاله اِکلسیا» – کلیسای بزرگ – نام گرفت، ولی بعدها به «ثئاسوفیا» یعنی «حکمت مقدس» تغییر نام یافت، اما تا سده‌ی ۵ میلادی، مردم به آن «سوفیا» می‌گفتند.
رفته‌رفته این کلیسا به سانتاسوفیا و یا سانکتا سوفیا شهرت پیدا کرد که به همان معنی حکمت مقدس است و یونانی‌ها آن را «هاگیا سوفیا» یا «آگیا سوفیا» می‌نامیدند. پس از فتح استانبول، ترک‌ها با تغییر اندکی نام این کلیسا را «ایاصوفیه» خواندند.
دوره اول: ایاصوفیه قبل از فتح استانبول
نخستین بنای ایاصوفیه را به امپراتور کنستانتین اول (۳۳۷م) نسبت می‌دهند ولی در آثار مورخان نزدیک به عصر این امپراتور، به چنین موضوعی اشاره نشده است و بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که کلیسای ایاصوفیه از طرف کنستانتین دوم (۳۶۱م) به افتخار پیروزی پدرش کنستانتین اول بر لیکینیوس احداث شده، و در ۱۵ فوریه ۳۶۰ برای عبادت عموم افتتاح گردیده. در ۲۰ ژوئن ۴۰۴ آشوب بزرگی در قسطنطنیه پدید آمد و بخشی از ایاصوفیه در حریق سوخت. در نتیجه بنای ایاصوفیه مجددا به دست حکومت بعدی، ساخته و در سال ۴۱۵ میلادی دوباره افتتاح شد.
ولی باز این کلیسا در حریق دیگری که در شب ۱۳ ژانویه ۵۳۲ پدید آمد به دنبال یک شورش علیه دولت آتش گرفت. حدود ۶ هفته پس از حریق، امپراتور یوستی نیانوس تصمیم گرفت کلیسایی به مراتب بزرگ‌تر و باشکوه‌تر بر ویرانه‌های کلیسای قبلی بنا کند و به همین سبب، از معماران مشهور عصر خود، آنتمیوس ترالسی و ایسیدُروس ملطی خواست کلیسای جدید را طوری بسازند که در برابر آتش‌سوزی و زمین‌لرزه مقاوم باشد. کار تعمیر در ۲۳ فوریه ۵۳۲ آغاز شد. به فرمان امپراتور با ارزش‌ترین مصالح ساختمانی را از نواحی مختلف تهیه کردند. سرانجام، در ۲۷ دسامبر ۵۳۷ با کار ۱۰ هزار کارگر در طول ۵ سال و تحت نظر ۱۰۰ استادکار، کلیسای جدید ایاصوفیه طی مراسم باشکوهی افتتاح شد. ولی بر اثر زلزله در سال ۵۸۸، گنبد کلیسا فرو ریخت و بالاخره در سال ۵۶۳ گنبدش ساخته شد.
قابل ذکر است امپراتوران بیزانس در این کلیسا مراسم تاج‌گذاری برپا می‌کرده‌اند و به سبب احترامی که داشت، پناهگاه مجرمان نیز به شمار می‌آمده است.
از این بنا به مدت ۹۱۶ سال به عنوان کلیسا استفاده می‌شد.
دوره دوم: ایاصوفیه پس از فتح استانبول
این کلیسا چون در سال ۱۴۵۳ به تصرف ترکان عثمانی در آمد آثار مسیحیت آن را محو کردند و آن را به صورت مسجد در آوردند به مدت ۴۸۱ سال در دوران عثمانی‌ها فعال بود. (سلطان محمد در همان روز فتح استانبول فرمان تبدیل کلیسای ایاصوفیه را به مسجد صادر کرد.) و سه روز پس از فتح استانبول، ضمن برپا داشتن مراسم نماز جمعه در ایاصوفیه، به امامت آق شمس‌الدین، خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانی خوانده شد.
(در وقف‌نامه‌های فاتح که نسخه‌های مختلف آن تا امروز باقی مانده، نام ایاصوفیه، «الجامع الکبیر العتیق» آمده است). این اتفاق در سال ۸۷۵ هجری (۱۴۵۳میلادی) رخ داد. به دستور سلطان یک گلدسته‌ی چوبی در قسمت جنوبی نیم گنبد غربی و نیز یک محراب در این مسجد ساخته شد. بعدها در زمان سلطان سلیمان قانونی، به علت نامناسب بودن نقاشی‌ها و تزیینات داخل ایاصوفیه، روی آن‌ها را با گچ پوشاندند.
در زمان سلطان بایزید دوم دومین مناره ایاصوفیه از آجر ساخته شد. و گنبد بزرگی نیز بر فراز آن ساخته شد.
سلطان سلیم دوم یکی از پادشاهان عثمانی است که توجه و علاقه بسیاری به مسجد ایاصوفیه نشان داده. در آغاز سلطنت او، بنای مسجد در نتیجه‌ی عدم توجه وضع نیمه مخروبه‌ای پیدا کرده بود. وی به معمار سنان دستور داد تا خرابی‌ها را تعمیر کند. خانه‌هایی که بنای ایاصوفیه را در محاصره‌ی خود گرفته بودند، تخریب گردید و دیوارها با تعبیه پایه‌ها و شمع‌ها محکم شد و یک مناره آجری جای مناره چوبی را گرفت.
در اوایل سلطنت سلطان مراد سوم کار تعمیرات و بازسازی ایاصوفیه به پایان رسید و این پادشاه تغییراتی نیز در داخل مسجد ایجاد کرد و به تزیینات داخلی آن افزود.
از نیمه‌ی دوم سده‌ی ۱۰ق/۱۶م به بعد، در گورستان متصل به آن، ساختن مقبره‌هایی برای سلاطین عثمانی آغاز شد.
در زمان سلطان مراد چهارم، آیاتی از قرآن کریم به خط بچاقجی‌زاده مصطفی چلبی زینت‌بخش دیوارهای مسجد ایاصوفیه شد. علاوه بر آن، لوحه‌های عظیمی به شکل مربع مستطیل با نام خلفای راشدین که توسط خطاط معروف تکنجی‌زاده ابراهیم افندی نوشته شده بود، بر بالای دیوارها نصب شد. این لوحه‌ها در زمان سلطان عبدالمجید با الواح مدور بزرگی به خط جلی خطاط قاضی عسکر مصطفی عزت افندی، تعویض شد.
سلطان محمود اول، تعمیرات فراوانی در مسجد ایاصوفیه صورت داد، ولی گفته می‌شود که روی بقایای موزاییک‌های دوره بیزانس در این تعمیرات با گچ پوشانده شده است.
وی علاوه بر تعمیرات، یک شادروان (وضوگاه) زیبا و چند بنای دیگر در آن‌جا ساخت؛ مهم‌ترین آن‌ها کتابخانه‌ی باشکوهی است که از نظر هنر معماری و تزیینی دارای ارزش فراوانی است. این کتابخانه ۳۰۰ هزار جلد کتاب در خود داشته است.
قفسه‌های صدف‌نشان و دیوارهای کاشی‌کاری آن از شاهکارهای هنری قرن ۱۸م ترکیه شمرده می‌شود.
پس از سلطان مراد چهارم، چندان توجهی به تعمیر و نگهداری مسجد ایاصوفیه نشد. در زمان سلطان عبدالمجید تعمیرات اساسی بنا، در سال‌های ۱۸۴۷-۱۸۴۹م به سرپرستی معمار اتریشی «فوستاتی» صورت گرفت و بیشتر تزیینات داخلی تجدید و یا تعمیر شد. موزائیک‌های دوران بیزانس را نیز از زیر پوشش گچ بیرون آوردند. سلطان مایل بود که موزائیک‌ها به همان صورت باقی بماند، ولی به علت مخالفت‌هایی که ابراز شد، دستور داد دوباره روی آن‌ها را بپوشانند. پس از پایان تعمیرات، مسجد ایاصوفیه بار دیگر در اولین جمعه‌ی ماه رمضان ۱۲۶۵ق/ژوئیه ۱۸۴۹م طی مراسم با شکوهی بر روی مردم گشوده شد. ایاصوفیه در زلزله شدید ۱۰ ژوئیه ۱۸۹۴ دچار صدمات بسیاری شد؛ از جمله قطعات بزرگی از موزائیک‌های گچ‌پوش، نیم‌گنبدها و سرستونها فرو ریخت و به همین علت مسجد مدتی طولانی بسته ماند.
دوره سوم: پس از تشکیل دولت جمهوری ترکیه:
در سال ۱۹۲۶م/ ۱۳۰۵ش تعمیرات ضروری در سرسراهای فوقانی، گنبد اصلی و یکی از پایه‌ها به عمل آمد. در این میان با پیشنهاد آتاتورک در ۱۹۳۴م/۱۳۱۳ش مسجد ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و در اول فوریه ۱۹۳۵ به طور رسمی افتتاح گردید. کمی بعد فرش‌های مسجد را جمع کردند و لوحه‌های مدور نام خدا و حضرت رسول(ص) و خلفای راشدین و امام‌حسن و امام‌حسین (ع) را پایین آوردند، تا حالت روحانی این معبد کهن به حال و هوای موزه تبدیل شود؛ ولی هنگامی که می‌خواستند لوحه‌ها را برای استفاده در دیگر مساجد استانبول از آن‌جا بیرون ببرند، به علت بزرگی بیش از حد، از هیچ‌کدام از درهای ایاصوفیه ممکن نشد. ناچار آن‌ها را روی هم چیده و در گوشه‌ای انبار کردند. مدتی بعد، در ۱۹۴۹م/۱۳۲۸ش بار دیگر این لوحه‌ها از دیوارهای ایاصوفیه آویخته شد.
ساختار بنا
در بنای ایاصوفیه تدبیر هوشمندانه‌ای برای هماهنگی طاق‌ها و ستون‌ها به کار رفته است. ۴ ستون عظیم از سنگ خارای مصری، شبیه پای فیل، ۴ طاق بالا را نگاهداشته، و گنبد بر روی آن‌ها آرمیده است. در ساقه گنبد، حلقه‌ای از ۴۰ پنجره نزدیک به هم قرار گرفته، که نور از آن‌ها به درون می‌تابد.
ژرفای گنبد ۱۸ متر و بلندی گنبد ۵۶ متر از سطح زمین است و قطر آن ۳۳ متر است که پشت‌بند آن دو نیم گنبد است. که خود در هر پهلو بر یک تورفتگی ستون‌دار کوچک قرار دارند. در طرفین فضای بسیار بزرگ مرکزی، با گنبدی به بلندی ۵۶ متر از کف دو طبقه، راهه جانبی قرار دارد که بار گنبد را منتقل می‌کند به قوس‌های عظیمی که سینه سردرهایی پر پنجره را در بر گرفته است. ردیف دیگری از پنجره در پائین و دور تا دور گنبد قرار دارد.
این بنا مجموعاً ۱۰۷ ستون و ۹ در دارد؛ بزرگ‌ترین آن‌ها در ِ وسطی است با چارچوب برنزی و قاب مرمر که مخصوص ورود امپراتور بود.
بنا کلاً از آجر ساخته شده، و با مرمر پوشانده شده. دیوارهای آن با معرق‌های آجین شده به سنگ‌های قیمتی تزیین یافته است. در تزیینات بنای آن، از فلزات گران‌بهای منتسب به هنر بیزانسی استفاده شده است. ستون‌های مرمرین این بنا از معبد «آرتمیس» و نیز از نقاط مختلف دنیا به آن‌جا آورده شده است. در حیاط داخلی، فواره‌هایی برای وضو قرار دارد. در زوایه‌ی جنوبی مسجد به جای‌گلدسته‌ای از جنس سنگ، گلدسته‌ای آجرین بنا گردیده است.
موزاییک‌ها و تزیینات داخلی ایاصوفیه نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. از تزیینات بی‌نظیر این بنا در منابع قدیمی با ستایش فراوان یاد شده است. از زیباترین بخش‌های این بنا، تزیینات ایاصوفیه و موزاییک‌های بیزانسی آن است. در میان آن‌ها قطعات و تابلوهای ساخته شده از طلا، نقره، مرمر و سفال لعاب‌دار رنگارنگ دیده می‌شود. تابلوهای موزاییک ایاصوفیه را می‌توان بر سطح داخلی نیم گنبدها، دیوارها، طاق‌ها و رواق‌ها و بر سردر ویژه‌ی امپراتور و … دید.
بر اثر ویرانی‌ها و تعمیرات پی در پی، بخشی از موزاییک‌های ایاصوفیه از میان رفته است؛ از جمله تابلوی موزاییک تصویر حضرت عیسی مسیح(ع) که در ۱۳۵۵م آن را بر سطح داخلی گنبد ساخته بوده. این اثر گویا تا میانه سده ۱۷م نیز بر جای بود و در زمان سلطان عبدالمجید، قاضی عسکر عزت افندی با نوشتن آیاتی از سوره نور آن را پوشانده است.
همچنین بخش‌های برنزی به کار رفته در قسمت جنوبی کتابخانه آثار هنری نفیسی به شمار می‌آید. دیوارهای این بخش را تخته سنگ‌های ارزشمند و گران‌قیمتی پوشانده که قدمت آن به قرن چهاردهم میلادی باز می‌گردد.
شکوه و زیبایی ایاصوفیه پیوسته توجه جهانگردان را به خود جلب کرده است؛ امروزه نیز از مراکز مهم جهانگردی دنیا و از منابع بزرگ درآمد دولت ترکیه به شمار می‌رود.
منابع
اولیاچلپی، سیاحت‌نامه، استانبول، ۱۳۱۴ق؛
بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، ۱۳۶۸ش؛
رفعت، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، ۱۲۹۹ق؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ق؛
گیبون، ادوارد، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، ۱۳۷۱ش؛
لوکاس، هنری، تاریخ تمدن از کهن‌ترین روزگار تا سده ما، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، ۱۳۶۶ش؛
