استاد محمد باقری شاهرودی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم:
نمی‌توان حکم به حرمت تشبه زن و مرد به یکدیگر داد
اشاره: در برخی از آثار نمایشی، به‌خاطر اقتضائات فیلمنامه یا امور دیگر، بازیگران زن در نقش مرد یا بالعکس، بازیگران مرد در نقش زن قرار می‌گیرند. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا این کار، باتوجه‌به ادله‌ای که از تشبه مردان به زنان و زنان به مردان نهی کرده است مشروع است؟ استاد محمد باقری شاهرودی، از اساتید قدیمی و باسابقه حوزه علمیه قم در این گفتگوی اختصاصی، این موضوع را به‌دقت مورد واکاوی قرار داده است. به باوی وی، تشبه زن و مرد به یکدیگر، دارای معانی متعددی است که همه این معانی در روایات ناهیه از تشبه، موردنظر قرار نگرفته‌اند.
مراد از تشبّه در این روایت، این است که نباید هیچ یک از زن و مرد، به زیّ دیگری آراسته شوند مثل هنرمندان و مطرب‌ها در زمانه کنونی؛ مضاف بر اینکه روایت با کراهت مناسبت بیشتری دارد چون کشیده‌شدن لباس بر زمین، یکی از محرمات نیست. علاوه‌برآن، اصولاً چه اشکالی دارد مردی در تعزیه امام حسین علیه‌السلام، لباس زن را بپوشد و نقش حضرت زینب (سلام‌الله علیها) را اجرا کند؟ چنین کاری قطعاً جایز و بلکه به‌خاطر اطلاقات استحباب تعزیه و جزع برای اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام)، مستحب هم خواهد بود.
سوال: آیا تشبّه زنان یا مردان به جنس مخالف، حرام است؟ دلیل آن چیست؟
باقری شاهرودی: تشبّه به جنس مخالف، می‌تواند چندین معنا داشته باشد:
الف) به این معنا باشد که مردان لباس مختص زنان و زنان، لباس مختص مردان را بپوشند.
ب) به این معنا باشد که مردان کارهای مختص زنان یا برعکس را انجام دهند؛ مثل مشغول‌شدن مرد به نظافت منزل و غیره.
ج) به این معنا باشد که مرد، ارادة تأنث و زن، ارادة تذّکر کند؛ یعنی مرد، طبیعت و حالِ زن بودن و علاقة مفعول واقع‌شدن و زن نیز، طبیعت و حال مرد بودن و علاقه فاعل واقع‌شدن را پیدا کند.
ظاهر امر این است که منظور از تشبّه به جنس مخالف در سؤال شما، همان معنای نخست است؛ یعنی مردان، لباس مختص به زنان و زنان، لباس مختص به مردان را بپوشند. البته باید توجه داشت که این لباس مختص، ملاک و معیار تعریف شده‌ای ندارد بلکه تعریف و حدود آن، بر حسب عرف اقوام و ملت‌های مختلف، متفاوت بوده و در هر جامعه‌ای، تابع عرف همان جامعه است.
اما در مورد اینکه آیا حکم شرعی آن حرمت است یا جواز، باید ادله شرعی دراین‌خصوص را بررسی کنیم. در برخی از روایات امامیه به نقل از پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله) آمده است: «لعن الله و رسوله المتشبّهین من الرجال بالنساء و المتشابهات من النساء بالرجال» (وسائل‌الشیعه، ج 22 صص 115؛ یعنی خداوند و رسولش مردانی که خود را شبیه زنان و زنانی که خود را شبیه مردان می‌کنند لعنت کرده‌اند.
این دسته از روایات هرچند که در حدّ مستفیضه‌اند لکن باید گفت تمام آنها با مشکل ضعف سندی مواجه‌اند، مضاف بر اینکه مراد از تشبّه در روایات واضح نیست که آیا مطلق تشبّه است تا تشبّه در پوشیدن لباس را شامل شود یا تشبه در طبیعت است؟ مثل آنکه مرد خود را به تأّنث و زن، خودش را به تذّکر بزند؛ لذا صدور فتوای حرمت، بر مبنای چنین روایاتی کمی دشوار به نظر می‌رسد ولی از باب تسامح در ادله سنن، می‌شود فتوا به کراهت داد.
مضاف بر آن، در موثقه سماعه آمده است:
عن الحسن الطبرسی فی مکارم‌الاخلاق، عن سماعة عن ابی‌عبدالله و ابی‌الحسن (سلام‌الله علیهما) فی رجل یجرّ ثیابه: «انّی لأکره أن یتشبّه بالنساء» یعنی من اکراه دارم از اینکه تشبّه به زنان پیدا کنم.
در مورد این روایت، باید دقت کرد که اولاً منظور از کراهت در این روایت، کراهت اصطلاحی در فقه نیست و ثانیاً این روایت دلالت بر حرمت تشبه و صرف پوشیدن لباس زن برای مرد و لباس مرد برای زن ندارد؛ زیرا در این‌صورت، پوشیدن لباس زوجه توسط زوج به هر انگیزه‌ای باید حرام می‌بود در حالی که این چنین نیست.
نتیجه اینکه، مراد از تشبّه در این روایت، این است که نباید هیچ یک از زن و مرد، به زیّ دیگری آراسته شوند مثل هنرمندان و مطرب‌ها در زمانه کنونی؛ مضاف بر اینکه روایت با کراهت مناسبت بیشتری دارد چون کشیده‌شدن لباس بر زمین، یکی از محرمات نیست. علاوه‌برآن، اصولاً چه اشکالی دارد مردی در تعزیه امام حسین علیه‌السلام، لباس زن را بپوشد و نقش حضرت زینب سلام‌الله علیها را اجرا کند؟ چنین کاری قطعاً جایز و بلکه به‌خاطر اطلاقات استحباب تعزیه و جزع برای اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام)، مستحب هم خواهد بود. خلاصه اینکه دلیلی بر حرمت تشبّه به معنای پوشیدن لباس جنس مخالف و انجام کارهای جنس مخالف در امور روزمره نداریم؛ اما اگر مراد از تشبّه، تشبّه به معنای تأنث مرد و تذّکر زن باشد، قطعاً حرام و از بالاترین گناهان است.
سوال: به نظر می‌رسد حکم حرمت یا کراهت تشبّه، دارای حکمت و مصلحتی است مانند «مقابله با ازبین‌رفتن تفاوت‌ها وجایگاه زن و مرد در جامعه» که مختص به دنیای واقعی است و به عرصه نمایش و رسانه راه پیدا نمی‌کند. نظر شما دراین‌رابطه چیست؟
باقری شاهرودی: اینکه در روایات منظور از تشبّه، مطلقِ تشبّه باشد بعید به نظر می‌رسد؛ چون لازمه آن، این خواهد بود که مجرد مشغول‌شدن مرد به کارهای مختص زنان یا برعکس، یا صرف پوشیدن لباس جنس مخالف از سوی مردان یا زنان، حرام باشد؛ مثل مشغول‌شدن مرد به نظافت منزل و غیره، یا پوشیدن لباس زن از سوی مردان در مراسم تعزیه‌خوانی امام حسین علیه‌السلام که در چنین مواردی، هرگز کسی فتوا به حرمت و بلکه به کراهت آن نمی‌دهد. بنابراین، تشبه موردنظر در روایات که مورد لعن خدا و پیامبرش قرار گرفته است، به موردی انصراف پیدا می‌کند که مسئله تأّنت مرد یا تذّکر زن مطرح باشد؛چنان‌کهه در برخی از روایات نیز آمده است که حضرت علی علیه‌السلام، روایت نبوی (ص) «لعن الله المتشبّهین من الرجال بالنساء والمتشابهات من النساء بالرجال» را بر همین معنای تأنث مرد و تذّکر زن تطبیق نموده است. هرچند که بعضی از فقها (قدس الله اسرارهم) تشبّه را به معنای مطلق تشبّه، اعم از تشبه در لباس و تشبّه در هر شیئی دیگر در نظر گرفته‌اند؛ چنان‌که مرحوم سید صاحب عروه می‌فرماید تشبّه در لباس را نیز شامل می‌شود. به‌هرحال، ازآنجاکه احکام شریعت مختص به زمان خاصی نیست و اطلاق روایات نیز دلالت عام دارد پس میان عرصه نمایش و غیر نمایش نیز فرقی وجود ندارد.
سوال: آیا می‌توان گفت حکم حرمت تشبّه، باتوجه‌به اقتضائات جامعه زن‌ستیز عرب جاهلیت بوده است و در زمان فعلی قابل التزام نیست؟
باقری شاهرودی: اگر ملاکات و حکمت‌های احکام در روایتی ذکر شد که فهو المطلوب و الا حدس‌زدن ملاکات از باب استحسان و امثال آن ارزش فقهی ندارد. از طرفی، ملاک حرمت تشبّه، بنا بر قبول حرمت در مسئله حاضر، در هیچ روایتی ذکر نشده است.
سوال: آیا حرمت تشبّه به جنس مخالف، درصورتی است که بیننده واقعاً در تشخیص جنسیت بازیگر اشتباه کند یا حتی اگر بداند که زن لباس مرد را پوشیده و بالعکس، بازهم حرمت را در پی دارد؟
باقری شاهرودی: عرض کردیم که دلیل بر حرمت تشبّه در این قبیل موارد نداریم ولی اگر دلیلی داشتیم و به دنبال آن قائل به حرمت شدیم، قطعاً حرمتش علی‌الاطلاق می‌بود، چه بیننده بداند که این فرد در واقع امر، زن است و لباس مرد را پوشیده است و چه نداند.
مدرسه فقه هنر با مشارکت: پژوهشگاه فقه معاصر، سایت شبکه اجتهاد.
