اشاره: باتوجه‌به ارتباط جدی میان رسانه و هنر، تفکیک این دو از یکدیگر بسیار دشوار است. اما حتی اگر چنین چیزی ممکن نیز باشد، اما نمی‌توان منکر ارتباط وثیق و تأثیرگذاری این دو در یکدیگر گردید. به همین مناسبت، علاوه بر کتاب‌شناسی فقه هنر، کتاب‌شناسی فقه رسانه نیز از نگاه شما می‌گذرد؛ چرا که به نظر می‌رسد بدون بررسی منابع فقه رسانه، بحث دررابطه‌با فقه هنر، ابتر خواهد ماند.
- مجموعه گفتارهای فقه رسانه و ارتباطات، علی نهاوندی، ویراستار: سید حمید حیدری ثانی، چاپ اول 1398، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، جلد یکم: 383 صفحه، جلد دوم: 328 رقعی.
این اثر به بررسی مبانی، مسائل و احکام فقهی پدیده‌های رسانه‌ای می‌پردازد و می‌کوشد تا تفقه در عرصه ارتباطات و رسانه را تبیین کرده و به‌سوی شکل‌دهی روشمند تفقه در رسانه و ارتباطات گام بردارد.
برخی از موضوعات و مسائل فقهی مطرح شده در جلد اول، پس از تبیین کلیات و مفاهیم عبارت است از فقه محتوا و پیام رسانه‌ای، فقه رفتار و پدیده‌های رسانه و ارتباطات (که در سه فصل تدوین شده است)، احکام مانند غنا و موسیقی، رقص و حرکات موزون در رسانه، سرگرمی، مسابقات، قمار رسانه‌ای، مناظره و تضارب آرا، حکم ارتداد در رسانه، احکام اقرار و قذف و شهادت از طریق رسانه، ترویج سحر و جادوگری، نشر اکاذیب، مباهته در رسانه، اشاعه فحشا و منکر، فقه اطلاع‌رسانی و خدعه.
جلد دوم، در چهار فصل تنظیم شده است که عبارت‌اند از: کلیات و مفاهیم، مبادی و مبانی ارتباطات، بررسی فقهی مسائل و پدیده‌های رسانه و ارتباطات و فقه رسانه‌های تعاملی و پیوستاری. برخی از محورهای این جلد عبارت‌اند از: فقه مکتوبات رسانه‌ای، فقه النظر، حکم پخش موارد الزام‌آور شرعی، فقه معاملات رسانه‌ای، حکم تولید و ساخت عروسک و ربات در برنامه‌های ترکیبی، حکم اختلاط بازیگران مسلمان و غیرمسلمان، حکم رسانه و حریم خصوصی، فقه فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، فقه تجارت الکترونیک و تله‌شاپینگ، احکام زیارت مجازی، فقه بازی‌های رایانه‌ای و حکم ازدواج اینترنتی.
- فقه و رسانه در اسلام، خلیل منصوری، قم: انتشارات جامعه المصطفی العالمیه، چاپ یکم، 1396، 592 صفحه، وزیری.
فقه رسانه بر اساس دیدگاه اسلام، به قوانین حاکم بر فعالیت‌های رسانه‌ای نظارت می‌کند و ابزار رسانه نیز در ردیف متعلق حکم بررسی می‌شود. از مهم‌ترین و اصلی‌ترین اهداف این نوشتار، تبیین فعالیت‌های رسانه‌ای و بیان بایدونبایدها، شاید نشایدها و ضرورت و اهمیت فقه رسانه از منظر اسلام است؛ زیرا در جهان معاصر، رسانه مانند هر ابزار و فعالیت دیگر، دو چهره مثبت و منفی دارد و در دو قالب دفاعی و هجومی به کار می‌رود.
این اثر دارای فصول پنج‌گانه زیر است:
- یکم، اهداف و مقاصد؛
- دوم، کلیات و مفاهیم که بیشتر به تعریف و چیستی فقه رسانه می‌پردازد.
- سوم، بایدها و شایدهای فعالیت رسانه‌ای از منظر اسلام که با تفکیک رسانه‌های نوشتاری، شنیداری از تصویری به تبیین کارکردها و احکام هرکدام اشاره می‌کند.
- چهارم، محرمات رسانه‌ای از منظر اسلام که شامل زیر فصل‌هایی همچون حرمت انتشار خبر ضرری، حرمت فروش اخبار گمراه‌کننده، حرمت تشهیر و بدنامی، حرمت سبّ و دشنام، حرمت ایذاء و غیبت مؤمن، حرمت هجو و استهزاء، حرمت بدعت و نسبت‌های ناروا، است.
- پنجم، جرائم رسانه‌ای از نظر اسلام. در این فصل، جرم‌هایی مثل اراجیف و شایعه‌سازی، افترا، اهانت و توهین و … موردبحث قرار می‌گیرد.
- سلسله مباحثی در باره فقه رسانه، علی نهاوندی، قم: مرکز سنجش افکار صداوسیما، چاپ یکم، 1395، 527 صفحه، رقعی.
آنچه در این کتاب به آن پرداخته شده، محصول جلسات درسی است که پس از پیاده‌سازی، ویراستاری اجمالی و حذف بحث‌های غیرمرتبط، سعی شده تا همچنان سخن گفتاری آن محفوظ بماند. این کتاب در سه فصل تنظیم و تدوین شده است: اصول، مبانی، تعاریف و کلیات، موضوعات، مفردات و احکام فقهی رسانه. در فصل آخر نیز به مباحث حقوق رسانه‌ها پرداخته شده است.
- موسیقی و رسانه؛ فقه موسیقی و معیارهای کاربردی، مصطفی حسینی رودباری و محمد سلیمی، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، چاپ یکم، 1391، 576 صفحه وزیری.
این کتاب در دو قسمت نوشته شده است که هر قسمت، از چندین بخش و هر بخش، از چندین فصل شکل یافته است. در قسمت اول، بیشتر به فقه غنا و موسیقی پرداخته شده که شامل مباحثی همچون موسیقی در اصطلاح موسیقی‌دانان، فیلسوفان، فقیهان و شرع مقدس، بررسی برخی مفاهیم به‌کاررفته در غنا و رابطه آنها با یکدیگر، فقه خوانندگی طبق مذاهب تسنن و تشیع، بررسی مستندات آرای فقها و موارد استثنا از حکم غنا، اصل عملی در مسئله غنا و فقه نوازندگی و ادله حرمت آن است.
در قسمت دوم معیارها و ملاک‌ها تبیین شده است که شامل مواردی همچون مسئله موسیقی و جایگاه آن در رسانه ملی، بازنگری در مفهوم و جایگاه موسیقی، تبیین ملاک‌ها و معیارها در خوانندگی، نوازندگی و عوامل جنبی موسیقی و راهبردهای مدیریت موسیقی است.
- مبانی فقهی رسانه‌ای جنگ نرم، علی نهاوندی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار، چاپ یکم، 1399، 491 صفحه، وزیری.
موضوع این کتاب بررسی جایگاه شبکه‌های رسانه‌ای مخالف و معاند از نظر فقهی، مبانی شرعی مقابله و مواجهه با آنها در میدان جنگ نرم رسانه‌ای و عملیات روانی، تکلیف آحاد جامعه و نهادهای رسانه‌ای همسو در قبال این شبکه‌ها و احکام مقابله جبهه رسانه‌ای متعهد شیعی و سربازان جنگ نرم انقلابی با جبهه رسانه‌ای معاند و مخالف است که در پنج فصل تنظیم و تدوین گردیده است:
فصل یکم، کلیات و مفاهیم؛ فصل دوم، ماهیت‌شناسی جنگ نرم و عملیات روانی؛ فصل سوم، شیوه‌های ارسال پیام در مواجهه با مخالفان در اسلام؛ فصل چهارم، راهبرد کلان مواجهه با شبکه معاندان و مخالفان و فصل پنجم، بررسی فقهی مواجهه با شبکه‌های رسانه‌ای معاند و مخالف.
- نمایش آلات موسیقی در رسانه ملی، سید اباذر علوی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار، چاپ یکم، 1400، 292 صفحه، رقعی.
این کتاب که توسط آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی نیز تقریظ شده است، به موضوع جواز یا عدم جواز شرعیِ نمایش آلات موسیقی در رسانه ملّی پرداخته است. دلیل پرداختن به مسئله نیز مشکل عملی است که اصحاب رسانه با آن مواجه‌اند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مشی رسانه ملّی، عدم نمایش آلات و ابزار موسیقی بوده است که برای هنرمندان عرصه موسیقی و سازندگان برنامه‌های تلویزیونی، مشکلات و محدودیت‌هایی را به وجود آورده است. این مشی، در کنار مشکلاتی که پدید آورده، این پرسش را نیز مطرح کرده است که اصولاً در فرض جواز شنیدن و پخش‌کردن موسیقی، چه دلیلی بر ممنوع بودن نمایش ادوات و ابزار آن وجود دارد؟
نویسنده با محور قراردادن پرسش فوق، ابعاد مختلف مسئله را طی سه بخش و هفت فصل موردبحث و بررسی قرار داده است. یکی از نتایج مباحث کتاب این است:
«به نظر می‌رسد اگر پخش موسیقی از رسانه ملی فقط به‌اندازه آواز خواننده‌ای باشد، قطعاً نشان‌دادن ساز هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند؛ اما واقع آن است که حذف نمایش ساز، یعنی حذف بخش عمده‌ای از موسیقی فاخر و حرکت به سمت موسیقی ارزان و بی‌کیفیت که حاصلی جز ابتذال نخواهد داشت؛ چرا که حذف نمایش ساز، یعنی حذف نمایش ارکستر سمفونی‌های بزرگ جهان، حذف کنسرت‌های اصیل و فاخر ایرانی، حذف جشنواره‌های موسیقی و حذف برنامه‌های تخصصی این حوزه».
در مورد عدم جواز نمایش ساز، بررسی‌های فقهی انجام شده در کتاب، حاکی از این است که نمایش ساز و ابزار موسیقی، مصداق ترویج باطل نبوده و مشکلی ندارد.
- واکاوی سینمای دینی و نظام مسائل فقه هنر هفتم، علی نهاوندی، قم: مرکزی فقهی ائمه اطهار، چاپ یکم، 1400 شمسی، 204 صفحه، رقعی.
صنعت سینما یکی از صنایع خلاق است که محل تلاقی هنر، رسانه و اقتصاد بوده و با فراگیری و اثرگذاری بالایی، در فرهنگ عمومی نقش دارد. پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و باتوجه‌به حاکمیت دین در عرصه‌های زندگی اجتماعی، باوجود تلاش‌های بسیار در قالب نظریه ورزی، سینمای دینی و سینما نیازمند تعریف و شاخص‌سازی است. ازاین‌رو پرسش اصلی این کتاب، واکاوی و تحلیل دقیق سینمای دینی از زبان رهبران و اندیشمندان معاصر و ارائه مؤلفه‌های آن است. به‌منظور تأمین این دغدغه، کتاب در دو بخش تدوین شده است: بخش نخست؛ واکاوی مؤلفه‌های سینمای دینی، بخش دوم؛ نظام مسائل فقه هنر هفتم.
نویسنده در بخشی از کتاب، اذعان می‌کند که سینما، رسانه‌ای نافذ و تعیین‌کننده در جهان کنونی است، در بسیاری از کشورها برای بسترسازی و عملیاتی‌کردن برنامه‌ها و راهبردهای کلان ملّی و بین‌المللی، از این رسانه بهره می‌گیرند. در حقیقت، اثر سینمایی، تولید باطن انسان هنرمند و برخاسته از خیال اوست. در این میان، فیلم نسبت به سینما، اخص بوده و سینما اعم است و از نظر شرعی، احکام خاصی در فرایند تولید و نمایش دارد.
برخی از مسائل آن عبارت است از: حکم اختلاط زن و مرد نامحرم در سینما، حکم بازیگری و هنرپیشگی در سینما، حکم تماس بدنی زن و مرد نامحرم در سینما، حکم پوشش، زینت، گریم و آرایش زنان در سینما، حکم واردات فیلم‌های مبتذل از غرب، حدود استفاده شرعی از صحنه‌های خشن و ضرب و شتم در فیلم، حکم شرعی شغل بازیگری برای زنان و…..
مدرسه فقه هنر با مشارکت: پژوهشگاه فقه معاصر، سایت شبکه اجتهاد.
