چهارمین همایش ملی فقه هنر با عنوان «فقه هنر و حکمرانی» به همت مدرسه فقه هنر و با مشارکت تعدادی از موسسات فرهنگی و علمی، در روزهای پایانی بهمن‌ماه در جوار حرم مطهر رضوی برگزار شد.
این همایش دو روزه با حضور جمعی از علما، اساتید، دانشگاهیان، فرهیختگان و فقه‌پژوهان در محل تالار شیخ طبرسی سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی برپا شد.
در مراسم افتتاحیه ضمن پخش خلاصه سخنان رهبر معظم انقلاب درباره همایش فقه هنر، استاد ابوالقاسم علیدوست، استاد حمید درایتی، آیتﷲ سیدمجتبی نورمفیدی و دیگر اساتید مدعو به سخنرانی پرداختند و آیتﷲ علم‌الهدی، آیت الله علی اکبر رشاد و دکتر محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی سخنران پایانی این همایش بودند.
این دوره همایش در شش محور «فقه هنر؛ سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری»، «فقه هنر، حمایت از هنر اسلامی و مقابله با انحرافات»، «فقه هنر؛ نظارت بر اجرای قوانین و سیاست‌ها»، «فقه هنر و حاکمان»، «حکمرانی در هنر و فتاوای فقهی» و «رسانه ملی و حکمرانی در عرصه هنر» و با ارائه مقالات پژوهشی استادان در کمیسیون‌های تخصصی برگزار شد.
اساتیدی که در پنل های این همایش، بحث های خود را ارائه دادند عبارت بودند از:
دکتر محمد احسانی (رئیس سابق شبکه نسیم) – دکتر محمد مهدي مقدادي (دانشیار دپارتمان حقوق دانشگاه مفید) – حجت الاسلام سیف الله صرامی (رئیس موسسه فقه و حقوق مرکز مطالعات اسلامی) – امیر مهدي حکیمی (مدیر عامل موسسه آفرینش هاي هنري آستان قدس رضوي) – محمد جواد استادي (رئیس اداره فضاي مجازي، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوي) – دکتر محمدرضا قائمی نیک (عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه علوم اسلامی رضوي) – دکتر مسعود معینی پور (معاون فضاي مجازي، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی) – حجت الاسلام محمد عشایري منفرد (عضو هیات علمی؛ دانشیار جامعه المصطفی العالمیه) – دکتر مهدي حمیدي پارسا (رئیس موسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی) – دکتر محمود حکمت نیا (عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشکده نظامهاي اسلامی) – حجت الاسلام حسینعلی سعدي (استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام).
مسیر طولانی تعمیق و توسعه فقه هنر
حجت‌الاسلام مصطفی دری، مدیر مدرسه فقه هنر در این مراسم با اشاره به اینکه هشت سال قبل اولین دوره همایش فقه هنر در کشور برگزار شد، اظهار کرد: بی‌تردید دوره چهارم برگزاری این همایش با اولین دوره آن تفاوت چشمگیری دارد چنان‌که امروز در چهارمین دوره شاهد مشارکت گسترده دانشجویان فقه و هنر و همچنین اهالی سیاست، فرهنگ و هنر هستیم.
وی با تأکید بر همکاری و هم‌افزایی نهادهای مختلف در برگزاری این دوره همایش، گفت: برگزاری این همایش موجب تعمیق و توسعه فقه هنر شده است، البته همچنان مسیر طولانی پیش رو داریم. تاکنون ماحصل برگزاری این همایش چهار جلد کتاب با محوریت مجموعه مقالات بوده که مورد توجه مراکز علمی، پژوهشی و حاکمیتی قرار گرفته است. امیدواریم کتاب مجموعه مقالات چهارمین دوره همایش نیز با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی رونمایی شود.
ضرورت انضباط، پویایی و کارایی در فقه هنر
در ادامه آیتﷲ ابوالقاسم علیدوست دبیر علمی چهارمین همایش ملی فقه هنر بیان کرد: بارها در چنین نشست‌هایی گفته شده است که اسلام با هنر شروع شده و با هنر امتداد یافته است.
این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با اشاره به برخی از رخدادهای واقعه عاشورا همچون ایراد خطبه توسط امام سجاد(ع) در کاخ بنی امیه، افزود: اگر چنین رخدادهای مذهبی یا به طور مثال صحیفه سجادیه با نگاه هنری توسط یک هنرمند خوش سلیقه بررسی شود، بی‌تردید این جمله که اسلام با هنر شروع می‌شود و امتداد می‌یابد، جلوه خاصی می‌یابد. واقعه بزرگ عاشورا رامی‌توان ازلحاظ هنری، حماسی و انقلابی بیان کرد. اینکه حرکتی که امام حسین(ع) با لشگریان حر داشتند یک پدیده هنری است، اولین برخورد و رفتار حضرت زینب(س) در مجلس عبیدﷲ آنجایی که می‌فرمایند «ما رأیت الا جمیلاً» یعنی من به‌جز زیبایی چیزی ندیدم هم از منظور هنری قابل بررسی است.
امروزه همایش فقه هنر علاوه‌بر یک پدیده علمی، یک پدیده اجتماعی نیز شده است که نشان می‌دهد هنرمندان می‌توانند دغدغه‌های فقها را درک کنند و بلعکس فقها نیز می‌توانند دغدغه‌های هنرمندان را درک کنند. چهارمین دوره این همایش از دو جهت دارای حائز اهمیت است؛ نخست در جوار مضجع شریف امام رضا(ع) در حال برگزاری است. دیگر اهمیت آن به دلیل موضوع آن با محوریت فقه هنر و حکمرانی است. البته موضوعات دوره‌های قبلی نیز حائز اهمیت بودند.
این استاد حوزه علمیه قم با تأکید بر اینکه ما در فقه هنر تمام تلاش مان این است که انضباط، پویایی و کارایی، هر سه این موارد را داشته باشیم، گفت: همچنین اگر جلساتی با محوریت فقه هنر برگزار می‌شود، نیاز به حضور افراد متخصص و کارشناس دارد.
نگارش مقاله برای این رویداد بزرگ فرهنگی توسط همه علاقه‌مندان به هنر امکان‌پذیر بود که بر این اساس ۴۰ مقاله منطبق بر ساختارهای درست مقاله نویسی به دبیرخانه همایش ارسال شد.
لزوم توجه فقها به هنر به عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر
استاد حمید درایتی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد، در مراسم افتتاحیه در سخنانی، با اشاره به اهمیت هنر در تمامی عرصه‌ها اظهار کرد: بحث هنر ضرورتی است که فقها باید آن را بپذیرند و انکار آن فایده‌ای ندارد. ضرورت آن نیز از جنس مطالبات فطری است. اگرچه هنر فطری است، اما برخی از بخش‌های آن نیز غریزی است. همچنین هنر بهترین زبان برای انتقال پیام است. از سویی دیگر، زبان هنر نرم، رسا و فرا ملیتی است که تمام مرزها را در می‌نوردد و آن را همگان با فرهنگ‌های مختلف می‌توانند درک کنند.
همچنین هنر بخشی از هویت ملی و هویت فرهنگی ما است، از این رو فقها باید به هنر نگاه جدی داشته باشند. در این میان، هنر یکی از عوامل مهم ایجاد همبستگی اجتماعی است و بر این موضوع امروزه بسیار تأکید شده است. حضرت علی(ع) می‌فرمایند سخن گفتن زیبا، موزون و متناسب اعجاز می‌کند یکی از اقسام هنر بیان شیوا است. نادیده گرفتن هنر، بی‌توجهی به بخشی از یک ملت است، از این جهت مقوله هنر از منظر فقها باید جدی گرفته شود و باید به این مسئله نگاه تام داشت، زیرا هنریکی از عوامل مهم همبستگی است.
امروزه هنر یک ابزار برای حمله و هجمه است که دشمنان به خوبی از آن استفاده می‌کنند. بنابراین اگر نگاه امنیتی داشته باشیم در دفاع از هویت ملی و فرهنگی باید به این نقش هنر نگاه خاصی کنیم. در واقع از هنر در حکمرانی باید به درستی استفاده کرد. همچنین هنر امروزه یک صنعت است و توجه به دغدغه‌های شغلی هنرمندان وظیفه حاکمیت است و باید به آن سامان بخشید.
برای تصمیم‌گیری در حوزه هنر نیز باید هم به موضوعاتی که در گذشته مطرح بوده است و همچنین آنچه امروزه وجود دارد، پرداخت. ارزش، ماهیت و هویت فقهی هنر را گاهی کارکرد آن تعیین می‌کند و این موضوع مسئله مهمی است. به طور مثال ممکن است یک اثر هنری از نظر فقها خط قرمزها را نداشته باشد، اما کارکرد آن به طور مثال نفرت پراکنی باشد. هنر عموماً فاقد معنا است، بنابراین یکی از نکاتی که فقها باید به آن توجه کنند، معنا بخشیدن به هنر است و این را نباید نادیده گرفت، لذا تعامل فقه و هنر در عصر حاضر ضروری است.
وجود شکاف بین فقه و هنر
آیتﷲ سید مجتبی نورمفیدی رئیس پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، در سخنانی به اهمیت پاسخگویی به مسائل جامعه عصر حاضر با استفاده از ظرفیت فقه به ارائه راهکار در این زمینه پرداخت و گفت: در چند سطح باید کارها صورت گیرد در سطح اول اجتهاد و عملیات استنباط است که نیاز به بازخوانی و بازنگری در مسائل جدید ضروری است که با رعایت دو عنصر زمان و مکان می‌تواند صورت گیرد.
اگر فقه در عرصه‌های مختلف به کار نبریم، فقه را به ناکارآمدی متهم می‌کنیم در حال حاضر فقه در بسیاری از مسائل مربوط به هنر پاسخی ارائه نکرده است. به عبارتی دیگر فاصله بین فقه و هنر بسیار زیاد است و شکاف عمیقی بین آن‌ها ایجاد شده است. این فاصله نیز به دلیل عوامل مختلف ایجاد شده است که من آن را مرهون کم‌کاری خودمان می‌دانم.
در دورانی که فقها و بزرگان به‌روز بودند و از زمان خودشان جلوتر بودند، غرب در عقب‌افتادگی به سر می‌برد و این منشأ بسیاری از مشکلات است، پس از گذر دوران مدرن، در دوران پسا مدرن بیش از ۲۰ جنبش هنری شکل گرفت، این جنبش‌ها محصول مکاتب فکری، گرایش‌ها و نماینده تفکرات مختلف است.
هنر کارکرد ذاتی دارد با دارا بودن ویژگی لطافت به روحیه انسان نزدیک است، این کارکرد دارای انتقال و ماندگاری پیام است. لذا نیاز به شناسایی و شناخت دارد. امروز در مواجه با مسائل روز، فقه نیاز به سامان‌دهی دارد، به خصوص در عرصه‌های تأثیر زمان و مکان در اجتهاد باید به این مسئله توجه کرد در همه مقوله‌ها به خصوص مسئله هنر با مسائل نوپدید مواجه هستیم که فقه با توجه به شرایط زمان باید به این مسئله بپردازد.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر در خاتمه با اشاره به نقاط تماس فقه و هنر که در عرصه‌های مختلف وجود دارد، گفت: حکمرانی مهمترین نقطه تماس بین فقه و هنر است.
حکمرانی دین و نقش «فقه» در جامعه
آیتﷲ سیداحمد علم‌الهدی نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی، در اختتامیه چهارمین همایش ملی فقه هنر، اظهار کرد: اگر فقه در عرصه‌های مختلف زندگی اجتماعی ما نفوذ کرده بود، شاید حکمرانی دین در جامعه ما اجرا شده بود و هیچ مانع سیاسی و یا اجتماعی نمی‌توانست جلوی حکمرانی دین را بگیرد.
عامل اصلی این مسئله که تا به امروز در جامعه و در ابعاد مختلف زندگی مردم اجرا نشده است، به دلیل عدم نفوذ فقه در این عرصه‌هاست. مسائل فقهی حوزوی هم عمدتا به خاطر نقطه‌های ابهامی که در موضوع‌شناسی ما وجود دارد، ایجاد شده است.
برخلاف اینکه تحقیقات گسترده‌ای، درخصوص فقاهت در طول تاریخ، در عرصه استنباط و استدلال در استخراج احکام، صورت گرفته و فعالیت‌های بسیاری انجام شده است، اما در موضوع‌شناسی فقهی دچار مشکل شده‌ایم.
اگر تحقیقات کامل به وسیله پژوهشگران و نیروهای بااستعداد و قوی که در این عرصه با یک فراغت بال زحمت می‌کشند، فراهم شده بود، در مسئله سلطه فقه در بسیاری از عرصه‌های زندگی اجتماعی خودمان که باعث حکمرانی دین می‌شود، دچار مشکل نمی‌شدیم.
این مسئله برای ما یک اصل مهم در عرصه استنباط و استخراج و جریان فقاهت است، در حقیقت موضوع اصلی حکم که ثبوت حکم آن است، این نوع موضوع نیست، بلکه آن مصداق خاصی که در عرصه فعل مکلف پیش می‌آید و باید تکلیف شود، آن وظیفه مکلف است. ما موضوعاتی که در ادله شرعیه داریم که در بسیاری از موارد در واقع یک سلسله مصادیقی است که در زمان شارع مقدس بیان داشته است. در حالی که اگر ما ادله‌ای به صورت معلل بیان شده است، مراجعه کنیم می‌بینیم که یک موضوع عام بالاتر و گسترده‌تری وجود دارد.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان بیان کرد: امروز در مقام استنباط احکام و بسیاری از مسائل مبتلا به خودمان در عرصه‌های مختلف، می‌توان به یک نظر قطعی و شرعی رسید و فقه را در عرصه‌های گوناگون زندگی اجتماعی خودمان بگنجانیم. مسئله ارتباط فقه متأخر با فقه سلف، در حقیقت با یک تحقیق موضوعی برقرار می‌شود و ما از مبانی گذشتگان و سلف صالح خودمان در بسیاری از موضوعات در مسائل زندگی روز خودمان می‌توانیم بهره‌برداری کنیم.
روایات فراوانی داریم که موسیقی را اعم از اجرای موسیقی، جریان‌های ساخت موسیقی و حتی استفاده از ابزار موسیقی و…، مذمت کرده است. این جریان در کتاب‌های استفتائات نیز مشاهده می‌شود، همان‌طور که در آثار فتاوای امام راحل و در کتاب غنا تدریس مقام معظم رهبری نیز، به آن برخورد می‌کنیم.
اما این روایات در زمانی صادر شده است که موسیقی در آن زمان مصداقی که دارای منفعت باشد، نبوده است و موسیقی دارای ابتذال بود، مانند جریان‌هایی که در کاخ‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس ترویج می‌شد. اگر ما همان ادله را بررسی کنیم، به یک سلسله روایاتی برخورد می‌کنیم که ما می توانیم موضوع حرمت را عام‌تر از موسیقی در نظر بگیریم. فقیه بزرگواری مانند آیتﷲ گلپایگانی موسیقی به هر نحوی را حرام می‌دانست، در حالی که فتوای امام کاملا متفاوت بود.
مصداق موسیقی در قدیم کلمه لغو بوده است. راغب اصفهانی در کتاب «مفردات» واژه «لغو» را معنا می‌کند. «لغو» عبارت است از فعلی که از فاعل صادر می‌شود و مقصد صحیحی در قصد آن نباشد. پس بنابراین «طرب» به معنای لغو نیست. پس اگر برنامه‌ای دارای طرب بود و مقصد صحیحی در پیش داشت، آن مصداق لغو نخواهد شد.
علم‌الهدی در پایان تصریح کرد: امروزه «هنر» در همه ابعاد خود، عرصه‌ای است که با این اباحی گری در موضع مقابل اسلام قرار می‌گیرد و در اکثر موضوعات هنری که وارد می شویم، نوعی تعارض با جریان حکمرانی دینی موجود در جامعه خودمان برخورد می‌کنیم.
بهره‌گیری از انضباط فقهی در پاسخگویی به مسائل فرهنگی و هنری
دکتر محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در مراسم رونمایی از کتاب چکیده مقالات چهارمین همایش ملی فقه هنر، ضمن تقدیر از دست‌اندرکاران اظهار کرد: حضورم در این همایش از یک سو بیانگر پشتیبانی از مسیری است که در این همایش آغاز شده است و از سویی دیگر اعلام نیاز در این حوزه است. این وزارتخانه تنظیم‌گر در حوزه‌های مختلف حکمرانی فرهنگ و هنر کشور است. در این میان، با گسترش فناوری‌های نوین در حوزه فرهنگ و هنر نیز سر و کار دارد، به خصوص که محصولات فرهنگی و هنری در تمامی حوزه‌های نوپدید در حال ترویج و توسعه است.
اسماعیلی با اشاره به مصرف فرهنگی و هنری امروز جامعه به ویژه استقبال نسل جوان از فناوری‌های نوین همچون بازی‌های رایانه‌ای، افزود: البته همچنان ساختارهای قدیم در این حوزه نظیر سینما مورد توجه مردم قرار دارد.
وی با اشاره به توسعه خدمات فرهنگی و هنری در کشور همچون احداث سینماها و مراکز فرهنگی جدید گفت: حوزه فرهنگ و هنر غلبه عام دارد و این نکته بسیار مهمی است.
نظام حکمرانی ما براساس حاکمیت دینی است و در این میان، فقه پایه اصلی تمدن اسلامی است. از این رو، باید تنظیم‌گری فقهی با توجه به وضعیت موجود فرهنگی و هنری برقرار شود. بی‌شک این امر، آسان نیست.
وی با اشاره به یکی از مقالات چهارمین دوره همایش فقه هنر مرتبط با موضوع تنظیم‌گری خطرناک، گفت: این وزارتخانه هر روز با مسائل فراوان در حوزه‌های مختلف درگیر است، به طور مثال اگر فیلمی در شورای پروانه نمایش چند روز بماند، چه اتفاقاتی ممکن است در رسانه‌ها بیفتد. امروزه ما در مقام حکمرانی باید برای بسیاری از این مسائل با توجه به استقبال جامعه و الزامات جامعه دینی، تعیین تکلیف کنیم. در واقع ما موظف هستیم طبق قانون و شرع حرکت خود را ادامه دهیم.
خط مشی جمهوری اسلامی در برابر دستاوردهای نوین بشری، انکار نیست. ما با مظاهر ورود مدرنیته که گاه شرک‌آلود و گناه‌آلود است، مخالف هستیم. به عبارتی خط قرمز ما شرع مقدس است.
هر ساله فضای عمومی کشور به نظام ارزشی نزدیک می‌شود چنان‌که در حال تنظیم سند حوزه‌های هنری مختلف نیز هستیم و مباحث فقهی در این حوزه‌ها دیده شده است. به‌طور مثال، در حال حاضر سند موسیقی تصویب شده است.
بخش پایانی این مراسم نیز با رونمایی از کتاب چکیده مقالات چهارمین همایش ملی فقه هنر با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و جمعی از مدیران ارشد فرهنگی و هنری کشور همراه بود.
چهارمین دوره همایش ملی فقه هنر، به همت مدرسه فقه هنر و با همکاری مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی و همچنین معاونت فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر به مدت دو روز تا شامگاه پنج‌شنبه ۲۶ بهمن ۱۴۰۲ در جوار حرم مطهر رضوی برگزار شد.
