چیستی مالکیت معنوی در آثار هنری (مالکیت هنری)
محمدصادق ابراهیمی
لید: بهطورکلی مالکیت معنوی (Intellectual Property) تراوشات ذهنی و ابتکارات انسان است که علاوه بر جنبه معنوی آن، دارای ارزش اقتصادی نیز هست. به همین خاطر، هم در حقوق ملی کشورها و هم در حقوق بینالملل، اقداماتی جهت حمایت از آن پیشبینی شده است. در ایران نیز قانونگذاری در مورد مالکیت فکری و معنوی سابقهای طولانی داشته و لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهدة همکاری ثبت اختراع (PCT) در شهریور ۱۳۸۴ هیئت دولت به تصویب رسیده است.
اشاره: توسعه روزافزون علم و تکنولوژی باعث شده که اندیشه، علم و تکنیک ارزش اقتصادی پیدا کنند؛ بهگونهای که ازیکطرف تکنولوژیهای نوین موجب گسترش آثار ادبی – هنری شده و از سویی دیگر با رشد فرهنگ و آثار ادبی – هنری و نمایان شدن آثار اقتصادی ناشی از اموال فکری، موجبات توسعه تکنولوژی نیز فراهم گردیده است. اندیشمندان و پژوهشگران عرصه حقوق برای پاسداری از ارزش اقتصادی آثار هنری و ادبی، ایده مالکیت معنوی را مطرح کردهاند که در قالب قانون کپیرایت در اکثر کشورهای جهان به رسمیت شناخته شده است. نوشته پیشرو تلاش میکند به بیان معنا و چیستی مفهوم مالکیت معنوی در آثار هنری و ادبی بپردازد.
چیستی مالکیت معنوی
لنگرودی مالکیت معنوی اینگونه تعریف کرده است: «حقی است غیر از حق عینی و حق ذمّی، ازاینرو که نه به عین و نه به ذمه تعلق میگیرد، بلکه مزیتی است قانونی و غیرمادی، مانند حق مؤلف و حق کار فکری» (جعفری لنگرودی، 1363)؛ بنابراین مالکیت فکری را ناظر به خلاقیتهای مورد استفاده در تجارت و بازرگانی که شامل اختراعات، آثار ادبی و هنری، نشانهها و علائم تجاری است دانستهاند (رئیسی، 1388).
مالکیت فکری به «حقوقی که به صاحب آن، اختیار انتفاع انحصاری از فعالیت و فکر و ابتکار انسان را میدهد» (کاتوزیان، 1383) گفته میشود. مالکیت فکری یا معنوی، حقوقی است که دارای ارزش اقتصادی و دادوستد هستند ولی موضوع آن، شیء معیّن مادی نیست (صفائی، 1390).
بهطورکلی مالکیت معنوی (Intellectual Property) تراوشهای ذهنی و ابتکارات انسان است که علاوه بر جنبه معنوی آن، دارای ارزش اقتصادی نیز هست. به همین خاطر، هم در حقوق ملی کشورها و هم در حقوق بینالملل، اقداماتی جهت حمایت از آن پیشبینی شده است. در ایران نیز قانونگذاری در مورد مالکیت فکری و معنوی سابقهای طولانی داشته و لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهدة همکاری ثبت اختراع (PCT) در شهریور ۱۳۸۴ هیئت دولت به تصویب رسیده است.
جهت درک بهتر این موضوع میتوان این مثال را مورد بررسی قرار داد: شخصی کتابی را تألیف مینماید. این کتاب علاوه بر حق مالی که برای مؤلف به وجود میآورد جنبه معنوی نیز دارد که ممکن است برای او بسیار باارزشتر از جنبه مادی اثر باشد. بهخاطر همین ارزش مادی و معنوی مالکیتهای معنوی، هم در حقوق ملی کشورها و هم در حقوق بینالملل، پیشبینیها و اقداماتی جهت حمایت از آن صورت گرفته و سازمانی با نام سازمان جهانی مالکیت فکری (World Intellectual Property Organization) موسوم به (wipp) تأسیس گردید و در آن معاهدههای گوناگونی در جهت حمایت از آثار ادبی و هنری و مالکیت صنعتی منعقد گشت. از سوی دیگر، قانون برای افرادی که هر گونه فعالیت فکری و ذهنی در زمینههای مختلف هنری، صنعتی، علمی و ادبی داشته باشد، حقوقی را در جهت حمایت از آنان در نظر میگیرد که به آن حقوق مالکیت فکری گفته میشود. با بهکارگیری قوانین حمایتی در این زمینه مبتکران، افراد صاحبنظر و صاحب ایده تشویق شده و بستری مناسب جهت پیشبرد این افکار خلاقانه به وجود آمده و استفاده بهینه از این افکار و ایدهها میتواند به تجارت رونق بخشد.
باتوجهبه آنچه گفته شد میتوان مالکیت معنوی را به دو دسته مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری تقسیم نمود که در ادامه به هر یک خواهیم پرداخت.
چیستی مالکیت ادبی و هنری
اصولاً مالکیت ادبی و هنری یکی از اقسام مالکیت معنوی است؛ بنابراین در تعریف مالکیت ادبی و هنری نیز میتوان گفت: «مالکیت ادبی عبارت است از حقی که برای مؤلف و مصنف نسبت به اثر خود شناخته شده، اعم از اینکه جنبه علمی یا صرفاً ادبی داشته باشد؛ و مالکیت هنری عبارت است از حق هنرمند نسبت به اثر خود» (زرکلام، 1388ش) بهعبارتدیگر، پدیدآورندگان و صاحبان آثار ادبی و هنری، دارای همان حقوق مادی و معنوی هستند که در تعریف مالکیت فکری بهطورکلی بیان گردید؛ لکن این حقوق به اقتضای خصوصیات و ماهیت خاص این آثار تعریف میگردد.
قوانین و مقررات ایران در حوزه مالکیت ادبی و هنری همین معنا از مالکیت ادبی و هنری را بهخوبی منعکس میکند. مطابق ماده 1 قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنّفان و هنرمندان؛ مؤلف، مصنف و هنرمند همان پدیدآورندگان آثار و ابتکاراتی هستند که مورد حمایت این قانون قرار میگیرند. طبق این ماده، منظور از حقوق مالکیت ادبی و هنری، حمایت از آثار پدید آمده توسط هنرمندان و نویسندگان، مانند تابلوهای نقاشی، قطعههای موسیقی، کتابها و نمایشنامهها، مجسمهها و غیره است.
ماده دوم قانون فوقالذکر، فهرستی از آثار ادبی و هنری مورد حمایت حقوق مالکیت فکری را لیست کرده است که به طور خلاصه این آثار شامل دستهبندیهای زیر میشوند:
- آثار مکتوب مانند کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه، شعر، ترانه، تصنیف و غیره؛
- آثار سمعی-بصری مانند موسیقی، فیلم، نمایش و غیره؛
- آثار تجسمی مانند نقاشی، تصویر و طرح و نقشه، مجسمه و غیره؛
- آثار ابتکاری مربوط به هنرهای دستی و صنعتی و مرتبط با فرهنگ عامه مثل قالی و غیره؛
- آثار فنی که جنبه ابداع داشته باشند؛
- آثاری که از ترکیب دستهبندیهای گفته شده خلق میشوند (قانون حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان).
شرایط آثار ادبی و هنری
اصولاً آثاری دارای شرایط مورد حمایت حقوق مالکیت فکری هستند که دارای اصالت و ابتکار باشند. همچنین وجود مشروعیت موضوع نیز از الزامات قانونی حمایت از آثار ادبی و هنری است. در مجموع، اثری مشمول حقوق مالکیت ادبی و هنری قرار میگیرد که دارای اصالت کامل، ابتکار و مشروعیت قانونی باشد.
البته برخی شرایط دیگر مانند ثبت رسمی و دریافت گواهینامههای مورد نیاز از مراجع مرتبط مثل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز به شرایط مذکور اضافه میشوند.
حقوق مادی آثار هنری
مطابق ماده ۳ قانون گفته شده، حقوق مادی پدیدآورنده آثار ادبی و هنری شامل حق انحصاری نشر، تکثیر، پخش، اجرا و عرضه عمومی اثر است. به این حقوق مالکیت فکری و کپیرایت گفته میشود.
قوانین حمایتی
قوانین حمایتی در زمینه مالکیت معنوی و فکری در سطح کشور و بینالمللی به شرح ذیل هستند:
- قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان؛
- قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانهای؛
- قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علایم تجاری؛
- قانون جرایم رایانهای؛
- قانون تجارت الکترونیکی؛
- قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان و تجاریسازی نوآوریها و اختراعات؛
- قانون اصلاح ماده (۱۲) قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸؛
- مقررات و ضوابط شبکههای اطلاعرسانی رایانهای؛
- لایحه قانونی تشکیل شورایعالی انفورماتیک کشور؛
- قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی؛
- قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات؛
- قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده همکاری در ثبت اختراعات.
آئیننامهها
آئیننامههای مرتبط با مالکیت فکری در آثار ادبی و هنری، گاهی مختص به این آثار هستند و گاهی عمومیت داشته ولی در این آثار نیز به کار میآیند. این آئیننامهها بهقرار زیر هستند:
- آییننامه اجرایی ماده ۲۱ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان؛
- آییننامه اجرایی مواد (۲) و (۱۷) قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای؛
- آییننامه اجرایی قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری (اصلاحی ۱۳۹۲.۸.۱۱)؛
- فهرست مصادیق محتوای مجرمانه موضوع ماده ۲۱ قانون جرایم رایانهای؛
- آییننامه اجرایی ماده (۳۲) قانون تجارت الکترونیکی (گواهی الکترونیکی)؛
- آییننامه اجرایی ماده (۴۸) قانون تجارت الکترونیکی؛
- آییننامه اجرایی قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان و تجاریسازی نوآوریها و اختراعات؛
- آییننامه ساماندهی فعالیت پایگاههای اطلاعرسانی (سایتهای) اینترنتی ایرانی؛
- آییننامه ساماندهی و توسعه رسانهها و فعالیتهای فرهنگی دیجیتال؛
- آئیننامه نحوه اجرای فعالیتهای مشخص بهمنظور گسترش کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور.
————————————————————————————
منابع
حکمتنیا، محمود، مبانی مالکیت فکری، تهران: انتشارات سمت، 1386.
کاتوزیان، ناصر، اموال و مالیکت، تهران: نشر میزان، 1383.
زرکلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی – هنری، تهران: انتشارات سمت، 1388.
صفایی، سید حسن، دوره مقدماتی حقوق مدنی، تهران: انتشارات میزان، 1390.
علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.
لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران: بنیاد راستاد، 1363.
قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1384 و اصلاحیه 1389، در: مجموعه قوانین، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1389.
سایت عدل ایران: https://adleiranian.co/.
