نگاهی به کتاب «غنا و موسیقی»، اثر رضا مختاری؛
کتابی شامل همه کتابها!
محمدصادق ابراهیمی
لید: غنا و موسیقی بهعنوان یکی از موضوعات مبتلابه در همه دورهها، مورد دقت و موشکافی فقیهان قرار گرفته است که حاصل آن، کتابها و رسالههای مختلفی است. ازآنجاکه دسترسی به همه آن منابع، برای پژوهشگران، فراهم نبود، در طرح میراث فقهی، همه آن کتابها و رسالهها بهصورت تحقیق شده، در اختیار فقیهان و پژوهشگران قرار گرفته است.
اشاره: «میراث فقهی: غنا و موسیقی» اثر حجتالاسلاموالمسلمین رضا مختاری و همکاران است که به سفارش مرکز تحقیقات مدرسه ولیعصر (عج) گردآوری شده است. در این کتاب، آرای فقهی در مورد غنا و موسیقی و رسالهها و تکنگاریهای فقهای شیعه انعکاس یافته و کتابهای مرتبط با موضوع معرفی گردیده است. در زیر گزارشی کوتاه از محتوای این کتاب میآید.
میراث فقهی مجموعه فقهیای است که با اتخاذ رویکرد موضوعی، به مسائل دانش فقه پرداخته و قرار است چهل موضوع از موضوعات فقهی را در یک بررسی تمامعیار در مجموعههای مستقل به دست نشر بسپارد. ناشر در خصوص چرایی و روند تدوین این مجموعه نوشته است:
«میراث فقهی، طرحِ دامنگستری است که قصد دارد منابع اصلی و مهم «چهل موضوع» از مهمترین و حیاتیترین موضوعات فقهی را شناسایی، گردآوری، تحقیق، تنظیم و منتشر نماید. نخستین موضوع این طرح عظیم، غنا و موسیقی است. غنا و موسیقی بهعنوان یکی از موضوعات مبتلابه در همه دورهها، مورد دقت و موشکافی فقیهان قرار گرفته است که حاصل آن، کتابها و رسالههای مختلفی است. ازآنجاکه دسترسی به همه آن منابع، برای پژوهشگران، فراهم نبود، در طرح میراث فقهی، همه آن کتابها و رسالهها بهصورت تحقیق شده، در اختیار فقیهان و پژوهشگران قرار گرفته است. مدیریت این پروژه را جناب حجتالاسلاموالمسلمین رضا مختاری و همکاران به عهده داشته که در چهار مجلد تحقیق و تدوین نموده اند.»
«میراث فقهی، طرحِ دامنگستری است که قصد دارد منابع اصلی و مهم «چهل موضوع» از مهمترین و حیاتیترین موضوعات فقهی را شناسایی، گردآوری، تحقیق، تنظیم و منتشر نماید. نخستین موضوع این طرح عظیم، غنا و موسیقی است. غنا و موسیقی بهعنوان یکی از موضوعات مبتلابه در همه دورهها، مورد دقت و موشکافی فقیهان قرار گرفته است که حاصل آن، کتابها و رسالههای مختلفی است. ازآنجاکه دسترسی به همه آن منابع، برای پژوهشگران، فراهم نبود، در طرح میراث فقهی، همه آن کتابها و رسالهها بهصورت تحقیق شده، در اختیار فقیهان و پژوهشگران قرار گرفته است. مدیریت این پروژه را جناب حجتالاسلاموالمسلمین رضا مختاری و همکاران به عهده داشته که در چهار مجلد تحقیق و تدوین نمودهاند.»
جلد اول و دوم کتاب غنا و موسیقی، حاوی مقدمه و بخش نخست این مجموعه است. بخش نخست این مجموعه، دربردارنده رسالههای مربوط به غناست. در جلد اول، رسالههای ذیل گرد آمده است:
- رساله فی تحریم الغناء (محقق سبزواری)؛
- تنبیه الغافلین و تذکیر العاقلین (شیخ علی عاملی)؛
- رسالة فی الغناء (شیخ حر عاملی)؛
- إعلام الأحباء (سید محمدهادی ابن سید محمد میرلوحی)؛
- مقامات السالکین (محمد بن محمد دارابی)؛
- إیقاظ النائمین و إیعاظ الجاهلین (سید ماجد بحرانی)؛
- رسالة فی الغناء (ملا اسماعیل خواجوئی)؛
- رسالة فی حل حدیث ورد الصوت الحسن (سید حسن قزوینی)؛
- رسالة فی الغناء (مولی عبدالصمد همدانی)؛
- رسالة فی تحقیق الغناء موضوعاً و حکماً (میرزای قمی)؛
- رسالة فی تحریم الغناء (مولی محمد رسول کاشانی)؛
- رسالة وجیزة فی الغناء (میرزا محمدجعفر شهرستانی).
جلد دوم
جلد دوم نیز همانند جلد اول بخش نخست، این مجموعه را در خود منعکس کرده است که شامل رسالههای ذیل در زمینه غنا است:
- رسالة فی الغناء؛
- رسالة مسئلۀ الغناء؛
- مصباح السعادة؛
- منظومة فی الغناء؛
- ذریعة الاستغناء؛
- الروضة الغناء؛
- خیر الکلام؛
- کشف الغطاء و الموسیقیات و نقدها.
جلد سوم
جلد سوم این مجموعه، بخش های دوم تا ششم را در خود جای داده است. بخش دوم، حاوی گفتار های پراکنده درباره غنا است که شامل گفتار چهل تن از عالمان شیعه در غنا میباشد. این بخش حاوى مطالبى از كتابهاى غير فقهى يا كتابهاى فقهى نامنظم مانند اجوبه استفتائات برخى از فقهاست كه دسترسى به آنها به آسانى ممكن نيست. به همین دلیل، عنوان این بخش را « گفتارهاى پراكنده» گذاشته شده است. در پايان این بخش، فتاواى امام خمینی و چند تن از فقيهان معاصر به دليل نياز فقهپژوهان به فتاواى آنها درباره غنا و موسیقی گنجانده شده است.
بخش سوم اثر، به آراى فقيهان شيعه آغاز سده يازدهم هجرى اختصاص یافته که از متون فقهی گرد آوری شده است. در این بخش، متن سخنان بیست تن از فقیهان نامدار شیعه درباره غنا از آغاز غیبت کبری (یعنی از سده چهارم) تا پایان سده دهم هجری، بدون واسطه از آثار فقهی آنها نقل شده است.
فقیهان شیعه از قرن یازدهم به این سو، رسالههای مستقل زیادی درباره غنا نوشته اند که آنچه قابل دسترسی بوده در بخش اول این مجموعه یعنی جلدهای اول و دوم درج شده است. پارهاى از مطالبى كه در اين بخش آمده، در كتابهاى دورهاى فقه هم موجود است؛ ولى نقل آن در اين بخش به خاطر نقل ديدگاههاى خاص درباره غنا در فقه كه جنبه علمى و تحقيقى بيشترى دارد بوده است.[1] گفتارى از شیخ صدوق و سید مرتضی درباره غنا، گفتارى از علامه حلی درباره غنا و گفتارهاى فقهى ديگر از مير صدرالدين محمد دشتكى، علامه محمد تقی مجلسی، ملا محمد على سبزوارى، سيد محمد ميرلوحى، ملا خليل قزوينى، ملا محمد باقر مؤمن سبزوارى و فیض کاشانی و سى تن ديگر از فقهاى قديم و معاصر و كتابشناسى غنا كه شامل آثار مستقل و مشتمل بر غناست، از سرفصلهاى مهم اين اثر مىباشد.[2]
بخش چهارم این مجموعه به کتابشناسی غنا و موسیقی اختصاص دارد که در سه فصل سامان یافته است:
فصل اول، آثار مستقل عالمان شیعه در مورد غنا معرفی شده که حدود پانزده رساله آنها به دست نیامده و آنها که در دسترس بوده، تصحیح و در بخش نخست (جلد اول و دوم) چاپ شدهاند.
در فصل دوم، آثار فقهی دربردارنده غنا از فقیهان سده یازدهم تا این زمان، معرفی و جایگاه بحث غنا در آن ها نشان داده شده است. کتابها به ترتیب تاریخ وفات نویسندگان سامان یافته و آثار غنایی عالمانِ زنده، به ترتیب الفبایی مرتب شده اند.
فصل سوم، دربردارنده معرفی گسترده و گاه ناگسترده کتابها و رسالههای چاپی معاصران و عالمان زنده درباره غناست که به ترتیب الفبایی، مرتب شدهاند.
بخش پنجم این اثر به احادیث غنا اختصاص یافته است. متن و سند همه احادیث غنا و گزاره های پیوسته به آن، همراه با شرح و سامان ویژه، در این بخش درج شده تا برای فقه پژوهان که علاقه دارند همه احادیث غنا را یک جا پیش دید داشته باشند، سودمند افتد.
بخش ششم اثر به آراء اهلسنت در مورد غناء و موسیقی اختصاص دارد که در پنج فصل سامان یافته است.
فصل اول، بررسی فشرده چکیده دیدگاه ها است. فصل دوم و سوم، به ترتیب حاوی رساله طبری بهعنوان نماینده مخالفان غناء و رساله ابن حزم بهعنوان نماینده موافقان غناء است. فصل چهارم، شامل سخنان ده تن از عالمان بزرگ اهلسنت در کتابهای گوناگون، است. فصل پنجم، آثار مستقل عالمان اهلسنت درباره غنا و آثار فقهی دربردارنده غنا، را معرفی کرده است. در این فصل، چهار رساله مستقل، معرفی اجمالی و پارهای معرفی گزارشی شده اند.
جلد چهارم
جلد چهارم این مجموعه در سه بخش جداگانه تنظیم شده است؛ بخش اول حاوی تکنگاریهای استدلالی به زبانهای فارسی و عربی است که عمدتاً توسط فقهای معاصر نگارش یافته و عبارتاند از:
- غناء، اثر میرلوحی سبزواری؛
- شهاب ثاقب، اثر مولی احمد تونی بشروی؛
- الوجیزة الحقّیة فی مفاسد الغناء التحریمیة، اثر مهذّب الدین احمد بن عبدالرضا بصری؛
- الردّ علی المجوّزین للغناء فی القرآن، اثر محمدقاسم بن محمدرضا تبریزی؛
- کشف الغطاء عن حال الغناء، اثر سید عبدالکریم جزائری؛
- کشف الغطاء عن حکم الغناء، اثر شیخ محمد بن حسن مشهدی طوسی؛
- تحقیق عن مسئلة الغناء (الموسیقی) فی نظرة الشیخ الاعظم المحقق الانصاری، اثر آیتالله محمدهادی معرفت؛
- الغناء، اثر سید علی حسینی اشکوری؛
- الموسیقی، اثر سید علی حسینی اشکوری؛
- الغناء و الموسیقی، اثر سید کاظم حسینی حائری؛
- الغناء بین الکتاب و السنة و الفتوی، اثر سید حسین حسینی زرباطی؛
- رسالة الغنا، اثر سید مرتضی حسینی نجومی؛
- الغناء: دراسةة فقهیة لظاهرة الغناء الحقیقیة والحکم، اثر عبدالهادی فضلی؛
- کملة فی تحدید الغناء المحرم، اثر محمد مؤمن؛
- موسیقی، اثر محمد محمدی گیلانی؛
- الغناء فی الموقف الفقهی، اثر علی حسین محمد مکی عاملی؛
- الموسیقی و الغناء و صوت المرأة، اثر عباس نابلسی؛
- الغناء، اثر محمد یزدی.
بخش دوم، گفتارهای پراکنده در باره غنا است که شامل 21 گفتار، مصاحبه و استفتاء از علمای مختلف درباره مصادیق و مسایل غنا است. بخش سوم نیز به کتابشناسی غنا و چکیدهای توصیفی از محتوای منابع شناسایی شده اختصاص یافته است که در دو بخش آثار خاصه و آثار عامه تنظیم شده است.
[1] . غنا و موسيقى، رضا مختارى و محسن صادقى، ج۳، ص۱۹۲۵.
[2] . غنا و موسيقى، رضا مختارى و محسن صادقى، ج۳، ص۱۵۸۳ .
