نگاهی به شماره هفتم تا دهم مجله «کتابهای اسلامی»؛
مالکیت فکری؛ از ایران و عراق تا اروپا و آمریکا
محمدصادق ابراهیمی
لید: دکتر گرجی در بخشی سخنانش میگوید: تا چند دهة بیش، جو غالب در بین فقها، مخالفت با حق مؤلف بود. رأی استاد اینجانب، آیتالله خویی، و فتوای امام خمینی، بهرغم تتبع و تبحری که در فقه داشتند، مخالف با حقّ مؤلف بود. موضوعاتی چون سرقفلی و امثال آن، در شریعت سابقه نداشت و در دورة جدید، وارد فرهنگ مسلمانان شد و بهتدریج متعارف و معمول گردید؛ امّا در زمینة حق مؤلف مقاومتها زیادتر بوده است و با اینکه در برخی جامعههای اسلامی معمول و قانونی شد، اما در عرف فقاهت شیعه پذیرفته نشد. استدلال اینان این است که ما تأیید و امضای شارع مبنی بر اثبات این حق را در دست نداریم. صرفاً عمل عرف و تأیید عقلاً کفایت نمیکند. بله، عقلاً حق مؤلف و حق مترجم و مثل اینها را محترم میشمارند و در عرف عالمان، چنین حقوقی، آثار و تبعاتی دارد؛ اما فقها این تأیید و احترام را نمیپذیرند، چون مستند شرعی ندارد.
اشاره: فصلنامه کتابهای اسلامی، بخشی از شمارههای هفتم تا دهم خود را به موضوع حق مالکیت معنوی اختصاص داده است. نوشتار پیش رو مقالات مرتبط با حق مالکیت معنوی و فکری که در این چهار شماره نشر شده است را گزارش میکند.
سرآغاز
در سرآغاز شماره هفتم بهمنظور بیان اهمت بحث حق مالکیت معنوی چنین آمده است:
«حق مؤلف و به عبارت صحیحتر حق پدیدآورندگان آثار فرهنگی و هنری، از مسائل مهم در حقوق و صنعت چاپ و نشر و حتی تجارت و جامعهشناسی است. این مسئله با اینکه از دغدغههای مهم جهانی و مبتلابه بسیاری از اقشار جوامع بهعنوان تولید یا مصرفکننده است، امّا در بین فقیهان، بهویژه فقیهان شیعه، کمتر بدان پرداخته شده و در ایران وضعیت پژوهشی زودهنگام و پردامنه نداشته است. هر چند برای این مبحث در متون فقهی و لابهلای نظرات فقیهان سابقهای نمیتوان یافت، اما در ادبیات مسلمانان، زیر عنوان سرقت ادبی یا شعری، آثار متعددی نوشته و عرضه شده است. از جمله حسن بن علی بن وکیع تنیسی (م ٣٩٣ ق) کتاب «المُنصف فی نقد الشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره» را نگاشت. او با نقادی شعرهای مسروقه متنبی، شاعر بزرگ عرب، به مذمت و نکوهش اقتباسات غیرمجاز او پرداخت. اینگونه آثار در واقع تحلیل عدم مشروعیت اخذ و برداشت متون و اشعار بدون اجازۀ صاحبان آنها است که در تاریخ ادبیات اسلامی فراوان به چشم میخورد؛ چنانکه در دورۀ جدید نیز مقالات و کتابهایی در تحلیل این مقوله تدوین و نشر یافته است. این آثار اتفاق و اجماع دارند که مسلمانان اینگونه کارها را غیرمشروع میدانستند. از اوایل دهۀ چهل شمسی، برخی از نشریات ایرانی به درج دیدگاهها و چاپ مقالات در این باره پرداختند و زمینه را آماده کردند تا نهادهای قانونگذار و اجرایی، به نهادینهکردن حقوق پدیدآورندگان بپردازند. در سال ١٣۴٨ قانونی یا عنوان «حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» به تصویب مجلس شورای ملّی وقت رسید. پس از آن، حقوقدانان و مراکز پژوهشی و آموزش عالی بیشازپیش به این بحث روی آوردند. مقالات این شماره به حقوق مؤلف اختصاص یافته است و امیدواریم صاحبنظران و دانشمندان، با عرضۀ نظرات انتقادی و راهبردی خود ما را یاری فرمایند.»
فصلنامه کتابهای اسلامی، شماره 7، زمستان 1380، تاریخ انتشار: 15 بهمن، 382 صفحه.
مقالات این شماره بهقرار زیر هستند:
1. حق مؤلف در فقه شیعه، گفتگو با دکتر ابوالقاسم گرجی، 12 صفحه.
این گفتگو با آقای دکتر گرجی، یکی از چهرههای آشنا و برجسته در فقه و حقوق اسلامی است که پس از تحصیل، عمری را به تدریس مبانی و مسائل فقه اسلامی، بهویژه فقه شیعه اختصاص داده است.
دکتر گرجی در بخشی سخنانش میگوید: تا چند دهة بیش، جو غالب در بین فقها، مخالفت با حق مؤلف بود. رأی استاد اینجانب، آیتالله خویی، و فتوای امام خمینی، بهرغم تتبع و تبحری که در فقه داشتند، مخالف با حقّ مؤلف بود. موضوعاتی چون سرقفلی و امثال آن، در شریعت سابقه نداشت و در دورة جدید، وارد فرهنگ مسلمانان شد و بهتدریج متعارف و معمول چردید؛ امّا در زمینة حق مؤلف مقاومتها زیادتر بوده است و با اینکه در برخی جامعههای اسلامی معمول و قانونی شد، اما در عرف فقاهت شیعه پذیرفته نشد. استدلال اینان این است که ما تأیید و امضای شارع مبنی بر اثبات این حق را در دست نداریم. صرفاً عمل عرف و تأیید عقلاً کفایت نمیکند. بله، عقلاً حق مؤلف و حق مترجم و مثل اینها را محترم میشمارند و در عرف عالمان، چنین حقوقی، آثار و تبعاتی دارد؛ اما فقها این تأیید و احترام را نمیپذیرند، چون مستند شرعی ندارد. مستند را آنان همان امضای شارع، یعنی نبودن روایت معتبر یا آیه دلالت دار میدانند. این آیه و روایت، حکایت از امضا و تأیید شارع دارد.
2. وضعیت فقهی-حقوقی رایانه در ایران، شبیری، سید حسن، 24 صفحه.
نویسنده در اشاره و معرفی این مقاله مینویسد: رشد استفاده از رایانه در ایران و بهکارگیری آن در فرایندهای مختلف آموزش، صنعت، نشر و پژوهش، مسائل حقوقی نوظهوری را در پی داشت. این مسائل ضرورتاً باید در دستگاه فقهی و حقوقی ایران، تحلیل و قوانین مناسب با آنها تصویب گردد. بررسیهای نظری پژوهشگران فقه و حقوق، بسترسازی برای دستیابی به قوانین کارآمد است. این مقاله تلاش دارد براساس نیازهای روز و مسائل نوظهور، متون فقهی و آرای فقیهان را بررسی کند.
3. سرقت ادبی و علمی، علی حب الله، ترجمه سالارکیا، حمیدرضا، 10 صفحه.
نویسنده در مقام معرفی مقاله خویش مینگارد: گویا در فرهنگ اسلامی، تنها اصطلاحی که نزدیکی بسیار با مفاد کپیرایت دارد، سرقت ادبی و علمی است؛ زیرا این اصطلاح از گذشتههای دور مبتلابه شاعران و نویسندگان مسلمان بوده است، بسیاری از سُرایندگان و نثرنگاران، اقتباس و اخذ قطعات ادبی از دیگران بدون اجازه را مذموم دانستهاند. نویسندة این مقاله، پیشینه این موضوع را در لابهلای متون کهن، جستجو و بررسی کرده است.
4. کپیرایت از نظر اخلاقی، اسلامی، سیدحسن، 10 صفحه.
حقوق مؤلفان و حق نشر حداقل سه بُعد اقتصادی، حقوقی و اخلاقی دارد و از سه زاویۀ درآمد آفرینی، مرزهای حقوقی و ارزشی میتوان به تحلیل آن پرداخت. اما تحلیلگران، از نگاه اخلاق کمتر به آن پرداختهاند، با اینکه در کشورهایی نظیر ایران، در ارتکاز برخی اذهان، غیر مقبول و مذموم است؛ زیرا دریافت حق مالی را بهنوعی غیر ارزشمند و سودجویی، و در مقابل، نشر مجانی را نوعی خدمت به مردم دانستهاند. این مقاله هر چند نقد مقالهای است که در شبکة جهانی منتشر شده ولی شامل نکات کلیدی در این باره است.
5. هزینه درآمد آفرین حق نشر، خلعتبری، فریده، 8 صفحه.
ناشران علاوه بر حقوق شهروندی، مانند دیگر اقشار جامعه. از حقوق ویژهای نیز برخوردارند که در چارچوب کپیرایت به آن میپردازند. نویسنده معتقد است بدون اهتمام به حقوق ناشران و حق نشر نمیتوان رونق و توسعه در این زمینه را انتظار داشت. یکی از علل توسعهنیافتگی نشر در کشورهایی نظیر ایران، عدم توجه به حق نشر است. از سوی دیگر، گسترش مبادلات فرهنگی، رشد و ارتقای دانش و خردورزی و بسیاری از فرایندهای فرهنگی، منوط به نشر و انتشار است. ناشران رکن اساسی در این حوزهاند و بدون اهتمام به آنها نهتنها معضلات فرهنگی، مرتفع نخواهد شد بلکه سوددهی اقتصادی و بازدهی مالی هم نخواهد داشت. نویسنده بهعنوان فردی که سالیانی دراز در حوزه نشر فعالیت داشته و خود شخصیت فرهنگی است، باتوجهبه تجربیات داخلی و خارجی، به تحلیل این مسائل پرداخته است.
فصلنامه کتابهای اسلامی، شماره 8، بهار 1381، تاریخ انتشار: 15خرداد، 360صفحه.
این شماره حاوی مقالات زیر در مورد حق مالکیت معنوی است:
1. حقوق مولف در حقوق ایران، گفتگو با صفایی، حسین، 9 صفحه.
جامعه حقوقی ایران با نام دکتر صفایی آشنایی کامل دارد. مقالات و کتابهای ایشان از دهه چهل تاکنون همواره مورد توجه پژوهشگران و آرای علمی ایشان در جامعه حقوقدانان قابل توجه بوده است. علاوه بر سالهای متمادی اشتغال به تدریس و راهنمایی علمی پژوهشگران، به دلیل تبحر و تخصص و نظرات کارآمد حقوقی، نهادها و مراکز همواره از مشاورههای ایشان بهرهمند بودهاند.
2. مالکیت معنوی در ارتباطات ماهوارهای، خلفی، مسلم، 25 صفحه.
استقرار ماهوارههایی در ماورای جو زمین، در اوائل نیمه دوم سده بیستم، نوع جدیدی از مالکیت را در محافل حقوقی مطرح کرد. با ظهور این پدیده حقوقدانان مجبور بودند به تحلیل مقوله حقوقیای بپردازند که در گذشته سابقه نداشته است و با دیگر ضوابط مالکیت تناسب و سازگاری تام ندارد.
3. حقوق معنوی پدیدآورندگان، شبیر، محمد عثمان، ترجمه: فرج اللهی، 37 صفحه
شبیر از نگاه فقه اسلامی و با شیوه اهلسنت به بررسی موضوع مالکیت فکری و حقوق پدیدآورندگان پرداخته است. آشنایی با این نوع نوشتهها، پژوهشگران را با مشکلات نظری موجود در اجرای کپیرایت در کشورهای اسلامی بهویژه به موانع فقهی آن آشناتر میکند. بهویژه وقتی پژوهش به روش مقایسهای با متون حقوقی جدید عرضه شده باشد.
4. سازمان جهانی مالکیت معنوی، واعظی نژاد صغری، 55 صحفه.
سازمان جهانی مالکیت معنوی (ویپو) در گستره جهانی، خود را وقف حمایت از آثار فکری بشر نموده است. این آثار یا به عبارتی مالکیت معنوی، غیر از محدوده علم و فن آوری به قلمرو هنر و ذوق نیز بسط یافته است. سازمان ویپو با فعالیت خود در عرصه مالکیت فکری، نقش غیرمستقیم و مهمی در بهبود شرایط زندگی، افزایش خردورزی و دانش انسانی ایفا کرده است.
فصلنامه کتابهای اسلامی، شماره 9، تابستان 1381، 357 صفحه، تاریخ انتشار: 15/ 5/ 1381.
در این شماره بخشی از مقالات به حق مالکیت معنوی اختصاص دارد که به ترتیب ذیل گزارش میگردد:
1. جبران خسارت به حق معنوی: مبانی فقهی و حقوقی، نقیبی، سیدابوالقاسم، 9 صفحه.
به باور نویسنده، پدیدآورندۀ یک اثر فکری، هنری و ادبی، بهمجرد پیدایش اثرش، از حقوق معنوی آن برخوردار میشود. این حق از ثبات، دوام و پیوستگی همیشگی با شخصیت پدیدآورنده برخوردار است و برای او مزیتها و امتیازهایی را به همراه میآورد.
2. حق مولف در اندیشههای فقیهان معاصر امامیه، یزدانی، عباس، 37 صفحه.
نویسنده مقاله، انظار فقهای معاصر شیعه در زمینه مالکیت معنوی را که معمولاً درضمن استفتائات یا لابهلای کتب فقهی ایشان است را درضمن چند نظریه تجمیع کرده است و ذیل هر یک، قائلان به آن نظریه را با ذکر منبع، ذکر نموده است.
3. راهبرد طراحی مالکیت معنوی در اینترنت، بریس، کلاویش، ترجمه: سهرابی، محمدهادی، 55 صفحه.
همایش بینالمللی تجارت الکترونیکی و مالکیت فکری توسط اتاق بازرگانی صنایع و معادن ایران در تهران، در 25 و 26 دیماه 1380 برگزار شد. این همایش، اولین نشست در این زمینه بود که با مشارکت سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO و حضور متخصصانی از داخل و میهمانانی از خارج شکل گرفت. این مقاله به خلاصهای از مطالب مطروحه در این همایش میپردازد.
4. مالکیت فکری در موافقت نامههای بینالمللی و نگاهی به جایگاه آن در مصر، المحدوب، اسامه، ترجمه: روحانی دزفولی، محمدعلی، 63 صفحه.
مقاله فوق، ازاینحیث که نگاهی به آرای فقهای مصری دارد که کمتر برای مخاطب ایران شناخته شدهاند، ارزشمند است.
5. حمایت از حق در قوانین عراق، رفعت البکری، وائل عزت، ترجمه: روحانی دزفولی، محمدعلی، 79 صفحه.
عراق از جمله کشورهایی است که در عرصه تولید فکر، نشر و چاپ از دیگر کشورهای منطقه و حتی از بسیاری از کشورهای اسلامی جلوتر بوده است. آمارهای چاپ و نشر کتاب و نشریه در عراق در گذشته نشانگر نقش عراق در بین کشورهای اسلامی و عربی و پیشرفتگی فرهنگی آن است. همین امر اهمیت قانونگذاری در مورد مالکیت فکری در این کشور را افزون میکند. این مقاله به بین تاریخچه قوانین مرتبط با حقوق معنوی در کشور عراق پرداخته و بایستههای قوانین مناسب برای مالکیت فکری را باتوجهبه نظام حقوقی عراق بیان میکند.
6. نظام حقوقی مالکیت فکری در سوریه، الجمل، مصعب، ترجمه: نوریها، حسنعلی، 105 صفحه.
نویسنده از متفکران سوری – لبنانی است و در برخی دانشگاههای لبنان به تدریس دانش حقوق مشغول است. یکی از دغدغههای فکری او مالکیت فکری و کپیرایت است و مکتوباتی در این زمینه دارد. همین امر وی را یکی از بهترین افراد برای نگارش وضعیت حقوقی مالکیت فکری در نظام حقوقی سوریه میسازد.
فصلنامه کتابهای اسلامی، شماره 10، 306 صفحه، تاریخ انتشار: 13/ 10/ 1382.
شماره دهم نیز همچون شمارههای قبلی برخی از مقالات خود را به حق مالکیت معنوی اختصاص داده است که در زیر گزارش میگردد:
1. مالکیت فکری در نظام حقوقی ایران، میرحسینی، سیدحسن، 9 صفحه.
این نوشتار در اصل سخنرانی نویسنده در همایش بینالمللی تجارت الکترونیکی و مالکیت فکری است که در تهران در دی ماه 1380 توسط مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی با همکاری سازمان بینالمللی مالکی معنوی (WIPO) برگزار شده است.
2. کپیرایت در اینترنت؛ لینک دادن و عواقب آن، کومایلز، ادوارد کاوازوس، ترجمه: واعظی نژاد، صغری، 29 صفحه.
این مقاله باتوجهبه پیچیدگی مسائل حقوقی پیرامون پیوندیابی در شبکه گسترده جهانی، به طرح مسائل مرتبط با مالکیت معنوی در این زمینه میپردازد. از دید نویسنده، دو پرونده صفحه دیلبرت هاک و توتال نیوز دو رخداد قضایی سادهای هستند که با تحلیل آنها خواهید دانست مباحث مربوط به برقراری پیوند با شبکه جهانی ابعاد پیچیده حقوقی دارد.
3. حقوق پدیدآوردنگان و قراردادهای الکترونیکی، واعظی نژاد، صغری، 29 صفحه.
نویسنده ابتدا ضرورت طرح قوانین حقوق پدیدآورندگان و محدودیتهای آن را بررسی کرده است. او معتقد است لزوماً باید این استثنائات و محدودیتها بار دیگر مورد ارزیابی قرار گیرند. بحث مهمتر در این مقاله درباره مواجهه کپیرایت با دو چالش مهم است که نویسنده بهتفصیل به این دو اشاره کرده است.
