تفاوت بین پخش زنده و غیرزنده در احکام نگاه
مصطفی قناعتگر
اشاره: نگاه به تصاویر پخش زنده و غیرزنده، یکی از رفتارهای پُرتکرار مکلّفان در دوره کنونی است. نوشتار پیش‌رو قصد دارد تفاوت یا تساوی حکم فقهیِ این دو نوع نگاه تصویری را مورد بحث و بررسی قرار دهد. نتیجه این جستار نشان می‌دهد که حکم نگاه به تصاویر پخش زنده با حکم به تصاویر غیرزنده تفاوتی ندارد. یعنی هرحکمی که برای نگاه به یکی از این دو گونه تصویر اثبات شود، در دیگری نیز همان حکم جاری است. مصطفی قناعتگر، دانش‌پژوه و پژوهشگر حوزه علمیه مشهد، نویسنده این یادداشت است.
عکس و فیلم، از اختراعات جدید بشر در قرون اخیر است. این دو پدیده نوظهور و حواشی آن، سالیانی است که توجه علم فقه و فقها را به خود جلب نموده است. عام البلوا بودن آن برای مکلفان نیز این توجه را فزونی بخشیده است. روشن است که به دلیل مستحدث بودن عکس و فیلم، اعم از زنده و غیرزنده، آیه یا روایتی وجود ندارد که بتوان به‌عنوان دلیل خاص به آن استناد کرد. نزدیک‌ترین پدیده به عکس و فیلم که می‌توان آن را در دو منبع اصلی دین (کتاب و سنت) یافت، «نقاشی» است که با کلید واژه‌های «صورت»، «تمثال»، «تصویر»، «تمثیل» و «نقش» قال رهگیری است (اعرافی، 1395، ج6، ص451).
ادله نقاشی، کمک شایانی به فهم حکم نظر به عکس و فیلم نمی‌کند؛ زیرا چه در آیات و روایات و چه در کتب فقیهان، از دیرباز تا کنون، فقط به احکام تولید، نگهداری، و خریدوفروش نقاشی اشاره شده است و از حکم «نظر» به آن سخنی به میان نیامده است (همان، ص463-464)، حال که پیرامون فیلم و عکس، ادله خاصی وجود ندارد. برای یافتن پاسخ این پرسش که «آیا میان حکم نگاه به تصاویر زنده و غیرزنده، تفاوتی وجود دارد؟» باید به قواعد اصولی و فقهی عام و برخی ادله قرآنی و روایی عام مراجعه کرد.
البته لازم است قبل از پرداختن به اصل بحث تصریح کنیم که منظور ما از «پخش غیرزنده» هرگونه تصویری است که ابتدا ضبط شده و سپس با فاصله زمانی پخش می‌شود، درحالی‌که مراد ما از «پخش زنده» تصاویری است که به‌صورت مستقیم و هم‌زمان با ضبط و بدون فاصله زمانی پخش می‌شوند، مثل، چت‌های تصویری و گزارش‌های مستقیم تلویزیونی.
نظریات در مسئله
در باره حکم نگاه به تصاویر زنده و غیرزنده، سه نظریه وجود دارد:
- نگاه به تصاویر زنده، حکم نگاه به عکس را دارد (مکارم،1424، ج1، ص41؛ صافی، 1417، ج2، ص325). صاحبان این نظریه را می‌توان دارای دو گرایش کلی دانست: الف) این حکم یکسان، حکم نگاه به شخص نیست؛ بلکه حکم نگاه به عکس است که سهل‌تر از نگاه به شخص است. ب) این حکمِ یکسان، همان حکم نگاه به شخص است. هرحکمی که نگاه کردن به خودِ شخص دارد همان حکم در مورد نگاه کردن به تصویر زنده یا غیر زنده‌اش نیز جاری است.
- تصاویر غیرزنده احکام عکس و تصاویر زنده، احکام شخص را دارد (منتسب به وحید خراسانی)
- تصاویر غیرزنده، احکام عکس و تصاویر زنده، بنابر احتیاط واجب احکام شخص را دارد (خمینی، 1424، ج2، ص971؛ خامنه‌ای، 1424، ص259)
دلایل نظریه نخست عبارت است از:
الف) یکسانی تکنیکی موضوع. بر اساس داده‌های فنی، فیلم زنده و غیرزنده ماهیت واحدی دارند (هر دو تصویر متحرک‌اند)؛ بنابراین حکم نگاه کردن به این دو نیز تفاوتی ندارد.
ب) یکسانی عرفی موضوع. از نظر عرف این دون گونه پخش، اتحاد دارند. یعنی اگر تصویری به‌صورت زنده پخش شود و سپس ده دقیقه بعد تکرار همان تصویر پخش شود، عرف بین این دو فرقی قائل نیست. نکته‌ای که در این نظریه وجود دارد این است که برخی از قائلین این نظریه، به این نکته گرایش دارند که نگاه به فیلم را در حکم نگاه به عکس است و با نگاه به خود شخص تفاوت می‌کند، امری که در بیان نظریه دوم و سوم واضح‌تر می‌شود.
ادله نظریه دوم و سوم:
بر اساس این دو نظریه حکم نگاه کردن به تصاویر زنده سخت‌تر از نگاه به تصاویر غیرزنده است. هر دو نظریه، با اصل تفاوت میان پخش زنده و غیرزنده موافق‌اند، با این تفاوت که صاحبان نظریه سوم، به شکل احتیاط وجوبی، اقدام به صدور فتوا نموده‌اند. بر پایه این انگاره، اگر بانویی مشغول دیدن تصاویر زنده مسابقات کشتی آقایان شود، مرتکب حرام شده است، اما اگر دقایقی بعد، همان تصاویر را به گونه غیرزنده ببیند، اشکالی متوجه وی نیست. صاحبان این دو نظریه برای اثبات مدعای خویش به دو دلیل تمسک کرده‌اند: اطلاق ادّله و تنقیح مناط.
به نظر می‌رسد در بررسی نظریه‌های سه‌گانه بتوان دلایل طرفداران نظریه نخست را قابل‌قبول‌تر دانست. یعنی هم از جهت تکنیکی و فنی و هم از جهت عرفی موضوع حکم، یکسان است و دلیلی بر تفاوت حکم وجود ندارد. تفصیل این مطلب البته مجال واسع‌تری را می‌طلبد.
مدرسه فقه هنر با مشارکت: پژوهشگاه فقه معاصر، سایت شبکه اجتهاد.
