انواع آلات موسیقی
محمدصادق ابراهیمی
لید: سهتار الکتریک توسط سلمان محمدی ابداع شده است. ثبت این ساز به سال ۸۸ برمیگردد. سهتار الکتریک اولین ساز الکترونیکی ایرانی محسوب میشود و در نمایشگاه سازهای ابداعی ایران، توسط استاد شجریان مورد آزمون و خطا قرار گرفت.
اشاره: شاید کمتر فقیهی را بتوان یافت که علیرغم افتا دررابطهبا حکم استفاده از آلات موسیقی، آشنایی دقیقی با این آلات داشته باشد. امروزه و با گسترش موسیقی در سراسر دنیا، آلات موسیقی نیز انواع و اشکال جدیدی را به خود دیدهاند که آشنایی با آنها برای استنباط حکم فقهی، بسیار کارگشا و لازم است. در زیر گزارشی از انواع سازهای موسیقی، از نگاه شما میگذرد:
موسیقی و ابزار و آلات آن یکی از ابداعات هنری بشر است که ریشه در تاریخ بسیار دور دارد. انسانهای اولیه نخستین کسانی هستند که به ساختن ابزار و آلات موسیقی دست یافتند. این ابزارها در اشکال اولیه خود، خیلی بسیط و ساده بود ولی بهمرورزمان و بهتدریج، پیچیدهتر و پیشرفتهتر شدهاند، بهطوریکه امروزه بیش از 130 ساز مختلف در جهان موجود است که هر کدام در دنیای موسیقی حرفی برای گفتن دارند. برای دستهبندی این ابزارها و آلات تولید صداهای آهنگین اهل موسیقی از معیارهای مختلفی استفاده کردهاند. طبق معیار مشهور و متداول میتوان تمامی انواع ابزار و آلات موسیقی را در یک دستهبندی کلی به چهار قسم تقسیم نمود: سازهای بادی، سازهای زهی، سازهای کوبهای و سازهای الکترونیکی. در ذیل این دستهبندیها را بهصورت اجمالی توضیح خواهیم داد.
1. سازهای بادی
همانطور که از اسم سازهای بادی پیداست، این دسته از سازها از طریق جریان هوا تولید صدا میکنند. این مدل سازها ممکن است با هوای دمیده یا مکیده شده بهوسیله دهان به صدا در بیایند یا ممکن است به کمک یک وسیله خارجی، جریان هوا تولید شود. برخی از سازهای بادی به کمک دمش و مکش هوا و برخی دیگر فقط با دمش هوا، عمل تولید صدا را انجام میدهند. سازهای بادی، قدیمیترین سازهای ساخته شده به دست بشر هستند. انسانهای نخستین، متوجه شدند که با دمیدن هوا به داخل برخی شاخوبرگ درختان و یا با سوراخ کردن آج و استخوان حیوانات و دمیدن داخل آنها میتوانند صداهایی تولید کنند. این سازها باتوجهبه مادهای به کار گرفته شده، به سه دسته چوبی، برنجی و شستیدار تقسیم میشود.
1.1. ساز بادی چوبی
این مدل از سازها به دو صورت بی زبانه و تکزبانه هستند. منظور از زبانه، همان قمیش است که در برخی سازهای بادی، وظیفه تولید صدا را بر عهده دارند. در سازهای بی زبانه، تولید صدا بر اثر نوسانات هوا اتفاق میافتد؛ اما در سازهای بادی چوبی تکزبانه، بر اثر ارتعاش زبانه که معمولاً از جنس پلاستیک است صورت میگیرد. این سازها در اندازهها و مدلهای مختلفی ساخته میشوند؛ بهطوریکه کوچکترین آن را فلوت و بزرگترین آن را باسون میتوان نامید. در سازهای بادی چوبی بی زبانه، تیغه یا قمیشی وجود ندارد؛ بلکه لولهها و میلههای توخالی برای گردش هوا و تغییر نوسان هوا کار گذاشته شده است. فلوت با این روش یکی از سریعترین سازها است که در محدوده صوتی بم، صدایی نرم و در محدوده صدایی زیر، بسیار شفاف است. نی، قرهنی، فلوت و باسون، از دسته سازهای بادی چوبی هستند.
1.2. ساز بادی برنجی
در سازهای بادیِ برنجی، تولید صدا از طریق لرزش لبها بر روی قسمت دهانی ساز صورت میگیرد؛ یعنی با این لرزش، ارتعاش لازمه به وجود میآید و همراه با دمش هوا به داخل ساز، صدای زیبا و دلنشینی تولید میگردد. بدنة این سازها ممکن است از جنس برنج، نقره و مس ساخته شده باشند. متریال استفاده شده در ساختِ ساز بادیِ برنجی، تأثیر مستقیمی بر روی جنس صدا دارد. این مدل سازها از نوع ارکسترسمفونی و در دسته شیپورها قرار دارند که البته به دلیل کاربردهای متفاوت آنها، وزن این سازها از سبک تا سنگین متفاوت است. ساز توبا، ترومبون و ترومپت، از دسته سازهای بادیِ برنجی هستند.
1.3. ساز بادی شستیدار
سازهای بادی شستیدار به سازهایی گفته میشوند که اجرای نتها، با دمش هوا یا مکش و دمش هوا صورت میگیرد. معمولاً صفحهکلیدهای آن، شبیه به صفحهکلید پیانو، یا ارگ است، با این تفاوت که در آن از هوا نیز استفاده میشود، مانند ملودیکا که فقط با دمش هوا کار میکند. در ساز ملودیکا، یک لوله یا یک دهنی وجود دارد که از آن قسمت، دمش هوا صورت میگیرد. همچنین این ساز دارای یک صفحهکلید مانند پیانو است که با فشار دادن هر کلید، مسیر هوا به سمت نت مورد نظر بازمیگردد. در حالت عادی، مسیرها برای دمش هوا بسته است؛ لیکن با فشار دادن هر کلید، مسیر به سمت آن نتی که کلاویهاش را فشار دادهایم باز میشود.
2. سازهای زهی
تولید صدا در سازهای زهی، بهوسیله ارتعاش و لرزش زه ایجاد میشود. زه به کار رفته در این سازها ممکن است فلزی یا پلاستیکی باشد. در بعضی مدلها، هم از سیم فلزی و هم سیم پلاستیکی استفاده میشود. سازهای زهی، باتوجهبه نحوة تولید صدا به سه مدل یا دسته زخمهای، ضربهای و آرشهای قابل دستهبندی است.
2.1. سازهای زخمهای
در سازهای زهی زخمهای، تولید صدا بهصورت زخمه زدن یا کندن سیم انجام میشود. این دسته از سازها در سبکهای متنوعی مورد استفاده قرار میگیرند. بیشتر این سازها در خانواده بربطها هستند؛ مانند گیتار، سهتار، گیتار بیس، عود، بانجو و ماندولین. جالب است که در بعضی مواقع، در سازهای آرشهای از روش کندن سیم یا زخمه زدن به سیم ساز نیز صدا تولید میکنند.
2.2. سازهای آرشهای
سازهای زهی آرشهای بهوسیله یک آرشه یا یک کمان به صدا در میآیند. این سازها را گاهی بهصورت زخمهای نیز اجرا میکنند. در یک قطعه ممکن است نوازنده هم با استفاده از آرشه و هم با استفاده از انگشتان خود بهصورت زخمهای و بهصورت کندن سیمها اجرا کند. اگر به دستههای این سازها دقت کنیم متوجه خواهیم شد که این دسته از سازها که در آنها، نواختن همراه با آرشه است پرده یا فرت ندارند. پرده یا فرتها بر روی دسته سازها قرار میگیرد و وظیفه آنها، تکیهگاه بودن برای تغییر طول سیم است. کمانچه، ویولن، ولولا، سل، رباب، غژک و…. از این دسته سازها هستند.
2.3. سازهای ضربهای
نحوه کار این مدل سازها، با ضربه است. سازهای زهی ضربهای معمولاً دارای مضرابهایی هستند که یکی در دست چپ و دیگری در دست راست قرار دارند. به دلیل نحوه استفاده از این سازها، زهها یا سیمهای آن از سایر سازهای زهی محکمتر بسته میشوند. کشش این سیمها زیاد است تا بتواند با کوچکترین ضربهای، صدای زیبا تولید کند.
سنتور، یکی از معروفترین، محبوبترین و پرکاربردترین سازهای زهی ضربهای است. در هر سنتور، حدود 72 سیم وجود دارد که برای هر نت 4 عدد سیم قرار داده شده است. در سنتور سه ردیف نت قرار دارد که از سمت راست، سیمهای زرد، تولید صدای بم را بر عهده دارند و سمت وسط و چپ نیز به ترتیب نتها، زیرتر میشوند.
3. سازها کوبهای
ساز کوبهای به مجموعه سازهایی گفته میشود که از آنها برای نگهداشتن ریتم استفاده میشود. این سازها کمتر برای ملودیها استفاده میشوند. این سازها با استفاده از کوبیدن، کشیدن و یا حرکاتی مانند مالش یا خط کشیدن بر روی صفحه آن، به صدا در میآیند. سازهای کوبه ای معمولاً از پوست طبیعی یا مصنوعی یا برخی پلاستیکهای با مقاومت بالا ساخته میشوند. بدنه اصلی این سازها را بیشتر از چوب میسازند؛ بااینحال سازهای کوبهای از جنس پلاستیک یا فلز هم ساخته میشوند. تنبک، طبل، نقاره، جاز، دف، دایره، تمپو، ضرب، سنج و قاشقک، جزء این دسته از سازها هستند.
4. سازهای الکترونیکی
ساز الکترونیکی به سازهایی گفته میشود که با استفاده از علم الکترونیک، تولید صدا میکند. چنین ابزاری نه از طریق ارتعاش سیم و یا صدای ضربه، بلکه با استفاده از پالس های الکتریکی صدا و آهنگ را ایجاد میکند. این سازها می توانند حرکت نواختن را به یک تولید کننده صدا مرتبط کنند. حرکت نوازنده که با این کار به یک باند وصل می شود باعث تولید صدا می گردد.
با پیشرفت تکنولوژی در قرن بیستم، سازهای موسیقی الکترونیکی مختلفی به وجود آمد که بهتدریج عرصه را برای سازهای سنتی تنگتر کرده است. این دسته از سازها نیز دارای انواع متعددی مانند ارگ برقی، ترمین، درام الکتریک، سینتیسایزر، کیبورد، گیتار الکتریک، گیتار بیس و سهتار الکتریک هستند که در ادامه، هر یک را بهصورت اجمالی توضیح خواهیم داد.
1. ارگ برقی
ارگ برقی، باتکیهبر مدارهای الکترونیک، نوسان میسازند؛ یعنی با استفاده از مدارهای پیشرفته الکترونیکی و نتهای موسیقی، قادر به تولید طیف گستردهای از صداها هستند.
2. ترمین
ترمین بر اساس حرکت دست کار میکند و متشکل از دو اسیلاتور (نوسانگر یا مولد فرکانس رادیویی) است که به دو آنتن وصل شده؛ یک آنتن عمودی که برای تنظیم میزان بلندی صدا و ولوم، و دیگری یک آنتن افقی که به شکل دایرهای برای کنترل میزان فرکانسی یا Pitch است. زمانی که دستگاه روشن میشود یک میدان مغناطیسی به وجود میآید و بهوسیله حرکت دست و تشخیص این حرکت توسط سنسورهای مجاورتی، مقدار و شدت فرکانس تغییر میکند. نتهای بالا با نزدیک کردن دست به سمت آنتن افقی و نتها با صدای بلند با دور کردن دست از آنتن عمودی تولید میشوند. ترمین از اصل هیتروداین (ترکیب دو جریان متناوب برای تولید جریانی با فرکانسی برابر مجموع یا تفاضل فرکانس دو جریان مزبور) برای تولید یک سیگنال صوتی استفاده میکند. مدار مبدل دستگاه، شامل دو نوسانگر فرکانس رادیویی است که زیر ۵۰۰ کیلوهرتز تنظیم میشود تا تداخل رادیویی را به حداقل برساند. یک اسیلاتور با فرکانس ثابت عمل میکند. فرکانس نوسانگر دیگر متغیر است و توسط فاصله دست نوازنده با آنتن افقی تغییر میکند که همین امر باعث نواختن نتهای مختلف در این ساز میشود.
3. درام الکتریک
این وسیله دارای یک پدِ رابر (rubber pad) و یا mesh head است که در زیر آن، یک سنسور تعبیه شده است. وقتی روی پد ضربه وارد میشود، سنسور مقدار مشخصی از ولتاژ را به منبع صدا میفرستد. ماژول صدا از این ولتاژ تغذیه کرده و صدای بخصوصی پخش میکند. این صدا بسته به ویژگیهای ماژول، متفاوت است و میتواند صدای درام یا cymbal و هر ساز دیگری باشد. همچنین ماژول بنا به میز velocity و شدت ضربه، دینامیکی تولید میکند که بلندی و کم بودن صدا را تعیین میکند.
4. سینتیسایزر
سینتیسایزرها مجموعهای از ماژولهایی هستند که اصوات را در شکلهای بینهایت میتوانند تولید و پردازش کنند. بهکارگیری برخی از این ماژولها باعث تولید صداهایی میشود که در دنیای واقعی غیرممکن است. سینتیسایزرها، تحت عنوان کیبوردهای الکترونیکی نیز شناخته میشوند.
در یک سینتیسایزر، وظیفه تولید صدا بر عهدة یک قطعه به نام اوسیلاتور است. اکثر اوسیلاتورهای سینتیسایزر شکل موجهای غنی هارمونیک تولید میکنند، مانند دندان ارهای، مثلثی، مربعی، و نبضی. این موجها بهخاطر شباهت شکلشان به دندانههای اره و مثلث و مربع و غیره اینگونه نامگذاری شدهاند.
ارتباط صدای پایه و هارمونیکهای مرتبط به صدایی دیگر در سینتیسایزر با هدایت کردن سیگنال از یک جزء (که بهعنوان ماژول شناخته میشود) به جزئی دیگر امکانپذیر است. در یک سینتیسایزر ماژولار، این مسیردهی توسط وصل کردن فیزیکی کابلها به یکدیگر انجام میشود. با این وجود، در اکثر سینتیسایزرهای مدرن، مسیردهی سیگنالها بین ماژولها از قبل به طور داخلی سیمکشی شده است و معمولاً توسط سوئیچها و دکمهها و کنترلهای دیگر تغییر میکند.
5. کیبورد
کیبوردها با نیروی الکتریکی کار میکنند و زمانی که کلیدی فشرده میشود، نتها بهصورت دیجیتالی تولید میشوند. نتها میتوانند برای مدت زمان نامحدودی امتداد یابند. کیبوردها معمولاً قابل حمل هستند و نیازی به تیون (کوک) کردن ندارند و در انواع مختلفی از لحاظ اندازه و کیفیت موجودند. از کیبوردها میتوان برای ایجاد صدا-سازهای مختلف استفاده کرد؛ سازهایی مانند پرکاشن ها، سازهای بادی یا حتی سازهای زهی.
6. گیتار الکتریک
گیتار الکتریک یکی از مدلهای گیتار است که تولید صدا از طریق این وسیله به کمک آمپلیفایر یا تقویتکننده صوتی انجام میشود. این وسیله که با نام گیتار برقی نیز شناخته میشود، برای اولین بار در دهه ۱۹۳۰ استفاده شد. این نوع ساز با اینکه در موسیقی راک و سبکهای زیرمجموعهی آن به عنوان ساز اصلی شناخته میشود؛ اما از آن برای سبکهای دیگر از جمله متال، هیپهاپ، جز و پاپ نیز استفاده میشود. همچنین ساز گیتار الکتریک برخی مواقع در سبک بلوز نیز به عنوان ساز اصلی استفاده میگردد. ایده استفاده از این گیتارهای الکتریکی را میتوان به علت کم حجم بودن صدای گیتار آکوستیک دانست که در بین نواهای دیگر مشخص نبود. به همین خاطر از دانش الکترونیک برای تقویت این نوع ساز استفاده شد. این گیتارها که از دهه ۳۰ میلادی وارد موسیقی شدند، توانستند انقلابی دیگر را در موسیقی و علم صدا ایجاد نموده و در دهه ۵۰ با پیدایش راک اند رول به عنوان یکی از محبوبترین سازها در جهان تبدیل شوند.
7. گیتار بیس
گیتار بیس (Bass Guitar) نوعی ساز زهی است که صدایش بهوسیله یک تقویتکننده الکتریکی (آمپلیفایِر) تقویت میشود. گیتار بیس، سازی است عامهپسند که دارای طرفداران خاص خود را دارد.
این ساز برای تولید صداهایی با فرکانس و تُنِ پایین استفاده میشود، از نظر ظاهری بسیار شبیه به گیتار الکتریک است، با این تفاوت که بدنه بزرگتری دارد، دسته و میزانبندیاش بلندتر است و معمولاً دارای چهار سیم (و گاهی پنج یا شش) است که از نظر تُن، یک اُکتاو پایینتر از گیتار الکتریک، در محدوده بیس کوک میشود. گیتار بیس، هم میتواند دارای پردهبندی باشد و هم نباشد؛ اما در اکثر موسیقیهای عامهپسند، بیسهای پردهبندی شده رایجاند. شاید برای خیلیها سؤال باشد که کدام تلفظ درست است؟ بیس یا باس. دیکته صحیح برای این ساز، bass به معنی صداهایی با فرکانس پایین است… و اما base به معنی پایه و اساس است که هیچ ربطی به نام این ساز ندارد. تلفظ bass در زبان انگلیسی، بیس beis است. گیتارها در حالت عادی، ۶ سیم دارند؛ درحالیکه گیتار بیس تنها ۴ سیم دارد و صداهای بسیار بم و عمیق ایجاد میکند. این گیتارها سنگین و بلند هستند و مانند سایر گیتارهای الکتریک برای اجرا نیاز به آمپلیفایر دارند.
8. سهتار الکتریک
سهتار الکتریک توسط سلمان محمدی ابداع شده است. ثبت این ساز به سال ۸۸ برمیگردد. سهتار الکتریک اولین ساز الکترونیکی ایرانی محسوب میشود و در نمایشگاه سازهای ابداعی ایران، توسط استاد شجریان مورد آزمون و خطا قرار گرفت. آزمایشها و تکمیل این ساز حدود ۱۱ سال زمان برده است. همانطور که میدانید ساز سهتار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که آن را با مضراب و بیشتر با ناخن مینوازند. این ساز هم مانند بقیه سازها، متنوع و جذاب است. سهتار افکت که به سهتار الکتریک معروف است، یکی از سازهای ایرانی است که صدای موسیقی غیرایرانی هم از آن به گوش میرسد. این ساز دارای بیشترین وسعت صدا در بین سازهای ایرانی است.
