اگر «حسام‌الدین سراج» در مجلس لهوولعب بخواند حرام است! / آیت‌الله گلپایگانی به‌خاطر احتیاط، فتوا به حرمت مطلق موسیقی دادند/ رهبری موسیقی مطرب را حرام نمی‌دانند
اشاره: حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن معلمی اگرچه بیشتر به فلسفه و عرفان شهره است؛ اما سال‌ها دروس فقه و اصول را تحصیل و تدریس کرده است. زاده 1338 اصفهان، در این سال‌ها هیچ گاه خود را از فقه و اصول دور نگذاشته است. با او پیرامون «لهو»، چیستی و حکم فقهی آن گفتگو کردیم. به باور وی، هیچ فقیهی حکم به حرمت مطلق لهو نداده است؛ لذا هنرهای مختلف نیز حتی اگر همواره لهوی باشند، اما نمی‌توان حکم به حرمت کلی آنها داد. او در این گفتگو، با صراحت بیشتری، نظریات موجود در باب لهو را بیان کرد و مصادیق آن را تبیین نمود.
لید: صرف اینکه کسی حواسش به خدا نباشد حرام نیست. بسیاری از کارهای ما با یاد خدا همراه نیست؛ مگر می‌شود قائل بود که لهوی و حرام است؟ هر کاری که میکنیم با یاد خدا انجام میدهیم؟ بله، اگر یک امر لهوی، شما را از مسیر إلی الله، انجام واجبات و ترک محرّمات باز میدارد آن حرام می‌شود؛ اما صرف اینکه شما به یاد خدا نیستید یا حواستان به خدا نیست، دلیل بر حرمت نخواهد بود. افراد بسیار کمی وجود دارند که در تمام شبانه‌روز به یاد خدا باشند.
سؤال: لهو چیست و آیا بر انواع هنر، قابل‌تطبیق است؟
معلمی: لهو به معنای سرگرمی، لذت‌بردن، کارهای بیهوده، کارهایی که غرض عقلایی ندارد و تفریح است؛ یعنی همه اینها را شامل می‌شود. مثلاً اگر با تسبیح یا با ریش خود بازی کنید این لهو است. هیچ‌کدام از فقها مطلق لهو را حرام نکرده‌اند. البته ممکن است به اموری مثل بازی با ریش و مانند آن، لهو بگویند اما قطعاً لهو، به‌صورت مطلق حرام نیست. علاوه بر اینکه برخی از کارها اگرچه فی‌نفسه لهو است اما وقتی غرض عقلایی بر آن مترتب شود از لهو بودن خارج می‌شود؛ مانند ورزش که اگر بر سلامتی باشد چون غرض عقلایی بر آن مترتب است، دیگر لهو نیست.
لعب نیز همین‌گونه است؛ لذا نه مطلق لهو حرام است و نه مطلق لعب. اینکه مطلق موسیقی یا مطلق آهنگ یا مطلق فیلم یا مطلق ورزش به‌خاطر لهوولعب بودن حرام باشد را هیچ‌کدام از فقها قبول ندارند. خود مقام معظم رهبری هم در کتاب «غنا و موسیقی» خود، مطلق آن را حرام نمی‌دانند. همین امر موجب شده است که فقها، لهو را به اقسامی تقسیم کنند، مثل لهوی که موافق مجالس لهوولعب است یا لهو مطرب یا لهو مضلّ عن سبیل الله.
سؤال: برخی امور لهوی را امری می‌دانند که در آن یاد خدا نباشد؛ امری که لازمه آن، لهو بودن اکثر قریب به‌اتفاق اعمال مسلمانان و حتی متدیّنین است. آیا این تفسیر از لهو را صحیح میدانید؟
معلمی: خیر، صرف اینکه کسی حواسش به خدا نباشد حرام نیست. بسیاری از کارهای ما با یاد خدا همراه نیست؛ مگر می‌شود قائل بود که لهوی و حرام است؟ هر کاری که میکنیم با یاد خدا انجام میدهیم؟ بله، اگر یک امر لهوی، شما را از مسیر إلی الله، انجام واجبات و ترک محرّمات باز میدارد آن حرام می‌شود اما صرف اینکه شما به یاد خدا نیستید یا حواستان به خدا نیست، دلیل بر حرمت نخواهد بود. افراد بسیار کمی وجود دارند که در تمام شبانه‌روز به یاد خدا باشند.
سؤال: آیا دلیل شرعی که دلالت بر حرمت یا عدم رجحان لهو به‌صورت مطلق بکند موجود است؟
معلمی: نه، چنین دلیلی وجود ندارد. البته ممکن است یک روایتی داشته باشیم که هر چه بیشتر ذکر خدا را داشته باشید بهتر است، اما اینکه عدم ذکر خدا، حرام یا مکروه باشد را ثابت نمی‌کند. به دیگر سخن، رجحان به یاد خدا بودن، حرمت یا کراهت به یاد خدا نبودن را اثبات نمی‌کند.
سؤال: آیا هنری وجود دارد که بماهو هو مصداق لهو باشد یا آنکه همواره همراه به جهت مقارناتی از قبیل اختلال زن و مرد، محتواهای نامناسب و مضل و… مصداق لهو قرار میگیرد؟
معلمی: ببینید وقتی مطلق لهو، حرام نشد، مصادیق آن نیز حرام نخواهند بود. در مورد حرمت لهو، برخی همچون سید کاشانی، لهوی که مناسب مجالس لهوولعب مثل جایی که زن و مرد با هم می‌رقصند را حرام می‌دانند. بعضی دیگر مثل مرحوم امام، لهو مطرب را حرام می‌انگارد. مقام معظم رهبری اما حتی قسم مطرب را نیز حرام نمی‌دانند بلکه طبق آیه «لیضلّ عن سبیل الله» حرمت را درصورتی‌که مضل عن سبیل الله باشد قائل هستند. مراد از «مضلّ عن سبیل الله» نیز لهوی است که انسان را از انجام واجبات و ترک محرمات بازدارد.
سؤال: آیا حکم اختلال زن و مرد هم همین است؟
معلمی: اختلال زن و مرد فی‌نفسه حرام است؛ اما لهو مثلاً طبق قول سید کاشانی، ممکن است چون در مجلس لهوولعب انجام می‌شود حرام باشد اما در مجلس دیگری، حرمت نداشته باشد. مثلاً حسام‌الدین سراج، اگر در مجلس لهوولعب بخواند حرام است اما در مجلس دیگر، حرمتی ندارد.
سؤال: آیا این گزاره که تلقّی نادرست از مفهوم لهو، موجب به رسمیت نشناختن مقولاتی از قبیل هنر، تفریح و شادی از سوی فقها و جامعه متدینان شده است را درست میدانید؟
معلمی: این نکته در مورد همه فقها درست نیست ولی برخی از فقها، به‌خاطر اینکه یک بخش از غنا حرام بوده است، برای احتیاط، آمدند همه را حرام کردند تا خیالشان راحت باشد؛ اما تا زمانی که حکومت اسلامی داریم نمیتوانیم با احتیاط، حکم را اجرا بکنیم، بلکه باید با صراحت بگوییم این حرام است و این حلال؛ باید مشخص باشد؛ لذا باید ببینیم که کدام یک از اینها مضلّ عن سبیل الله است و کدام نیست.
سؤال: یعنی نظر فقها هم در این زمینه فرق میکند؟
معلمی: بله، فرق میکند. مثلاً آیت‌الله گلپایگانی مطلق آهنگ را حرام میدانست. ایشان این فتوا را به‌خاطر احتیاط دادند تا کسی مرتکب حرام شبهه‌ناک نشود؛ ولی امثال مرحوم امام این‌طور نبودند و موسیقی مشکوک و شبهه‌ناک را حلال می‌دانستند.
سؤال: آیا تطبیق یا عدم تطبیق عنوان لهو از وظایف فقیه است یا عرف عام ویا مکلّف؟
معلمی: مفهوم لهو به‌صورت کلی را باید فقیه بگوید. به‌عنوان نمونه، هم اکنون این نزاع وجود دارد که آیا لهو، صرفاً عمل مخصوص مجالس گناه است یا عمل مطرب یا عمل مضلّ؟ خب، تکلیف این مسئله را فقیه باید مشخص کند نه مکلف. اما در مورد مصادیق، باید مکلفین به تشخیص خودشان عمل کنند؛ مصادیقی که قطعاً حرام است را انجام ندهند، مصادیقی که قطعاً حلال است را انجام دهند؛ مصادیق مشکوک نیز حکمش، حلیت است اگرچه در اینجا نیز احتیاط پسندیده است.
نکته دیگر اینکه این مصادیق نزد همه مردم یکسان نیستند؛ ممکن است یک نفر، یک موسیقی را مضل بداند ولی دیگری تشخیص متفاوتی داشته باشد.
«مدرسه فقه هنر با همکاری پژوهشگاه فقه معاصر»
