نگاهی به کتاب‌های نگاشته شده در فقه رقص و حرکات موزون؛
رقص و حرکات موزون؛ از موضوع‌شناسی تا رویکردهای نوین حکمی
سید محمدحسین نبوی
اشاره: رقص و حرکات موزون، اگرچه موضوعی جدید در دانش فقه به شمار نمی‌آید و تقریباً از ابتدای پیدایش دانش فقه، در زمره مسائل آن قرار می‌گرفته است؛ لکن بااین‌حال، کمتر نگاشته مستقلی پیرامون این مسئله به چشم می‌خورد. شاید دلیل این امر، روشن بودنِ حرمت یا مرجوحیتِ آن و عدم پیدایش ابعادِ جدیدِ هنری و ورزشی آن است. در سال‌های اخیر اما چندین کتاب در این زمینه نگاشته شده است که در زیر، گزارشی کوتاهی از آن را می‌خوانید.
الف: غنا و موسیقی و رقص در اسلام، پدیدآوران: مرتضی چیت‌سازیان، مژده کرمی، ناشر: چتر دانش، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۳۹۹ نوبت چاپ: ۱ تیراژ: ۱۰۰۰ نسخه تعداد صفحات: ۳۱۴
کتاب غنا، موسیقی و رقص در اسلام درباره مبانی فقهی غنا و موسیقی و رقص از دیدگاه اسلام مشتمل بر یک مقدمه و چهار فصل به همراه نتیجه شده است. موضوع غنا و موسیقی و رقص از مباحثی است که در جامعه مورد ابتلاست و مؤمنین سؤالات فراوانی پیرامون حلّیت و حرمت آن دارند؛ بنابراین، مناسب است با دقت در آیات و روایات و کلمات فقها و استفتائات، پاسخ دقیقی به این سؤالات داده شود. مهم‌ترین مسئله هم موضوع‌شناسی آن است و باید موضوعات منقّح شود تا احکام بر آن‌ها جاری شود. خصوصاً رقص که در فقه کمتر مورد بحث‌وبررسی قرار گرفته است باید جنبه‌های مختلف آن از لحاظ حلال و حرام باید به‌صراحت تبیین شود. در کتاب غنا، موسیقی و رقص در اسلام تلاش شده با استدلال و درنظرگرفتن مقتضیات زمان و مکان به این موضوع پرداخته شود.
در بخشی از این کتاب آمده است:
«موسیقی یکی از هنرهای زیباست که از ابتدای خلقت در نهاد طبیعت مستور بوده است آهنگ مرغان خوش‌نوا، وزش باد، لغزش آب جویباران، ریزش آبشارها برخورد امواج با ساحل، موسیقی ابتدایی بشر و اولین آموزگار انسان در آموختن این هنر بوده است. انسان وقتی آواز پرندگان را شنید مفتون نازک‌کاری‌های شاهکارهای طبیعت شد، خواست تقلید کند ابتدا از صدای خود استفاده کرد؛ سپس از دمیدن هوا در چوب مُجَوّف و بعد ساختن سازهای زهی و الکتریکی و… استفاده کرد. موسیقی احساسات یک ملت را نشان می‌دهد، سرود ملی یک کشور، متناسب با فرهنگ اوست.
هنرهای زیبا نماینده ذوق و احساسات و روحیات ملل است و ازآنجایی‌که طبایع افراد تفاوت دارد؛ پس آنچه از ذوق تراوش می‌کند در افراد مختلف متفاوت است. موسیقی هم مانند شعر و نقاشی و دیگر هنرهای زیبا نمودار جلوه‌های زندگی است. موسیقی زبان احساس و ترجمان دل است. اگر مردم گرفتار آلام و مصائب زندگی شوند و درد و رنج بکشند و به قول مولوی در نی آن‌ها آتش عشق می‌افتد و یا چنانچه حافظ گفته چنگ و عودشان تقریر می‌کند که باید نواخت. از مجموع مطالعات درباره این پدیده، می‌توان به دو اصطلاح عمده دسترسی یافت:
اصطلاح اول: مفهوم عمومی موسیقی شامل هر صدا و آهنگی است که در روان آدمی از نظر احساسات و تموّجات روانی تأثیر می‌گذارد.
اصطلاح دوم: مفهوم خاص موسیقی که به انواع گوناگونی تقسیم می‌شود (مثل موسیقی کلیسا)
البته در یک تقسیم دیگر موسیقی دو قسم است: موسیقی طبیعی، موسیقی هنری. موسیقی طبیعی از نغمه جویبارها، آوای پرندگان همچون آواز قمری، کبک و هزاردستان پدید می‌آید به‌خاطر ملایمت، مسرت‌بخش است؛ اما موسیقی هنری و مصنوعی که ساخته دست انسان است دارای ارتعاش زیروبم و تحریکات گوناگونی است که گاهی می‌خنداند، زمانی می‌گریاند، زمانی نشاط‌آور است و زمانی او را به وادی خیالات و پندارها می‌برد.
موسیقی از واقعیات درون ذات و برون ذات کاریکاتور خوشایندی می‌سازد زیرا واقعیت را رنگ‌آمیزی نموده، به‌صورت کاریکاتور درمی‌آورد. درست است که تحریک را موسیقی انجام می‌دهد و موجودیت حقیقی ما را به یک گردنهٔ نوسانات بالا می‌برد اما هنگامی که تمام شد یک سرازیری حقیقی در خود احساس می‌کنیم و می‌یابیم که موسیقی سایه‌ای از ما برای ما ساخته و آن را بالا برده است. ضمناً به این نکته باید توجه داشت که موسیقی برای تأثیر محتاج به شعر است و زمانی خوشایند می‌شود که ترکیب اصوات به‌گونه‌ای باشد که سبب لذت سامعه انبساط روح گردد.
در اهمیت موسیقی همین بس که در حکمت قدیم به‌عنوان یکی از شعبه‌های ریاضی محسوب می‌شد و امروز هم علوم مختلفی از آن پدید آمده است مثل خط موسیقی، قواعد نت‌نویسی و علم صداشناسی، سازشناسی، ارکسترشناسی، فلسفه موسیقی، تاریخ موسیقی، ادبیات موسیقی و امثال آن.»
ب: مجموعه استفتائات و احکام درباره رقص از دیدگاه مراجع عظام شیعه، مؤلف: حمید احمدی جلفایی، ناشران: آخرین وصی، آثار امین، نسیم ظهور، بوستان دانش، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۳۹۰ نوبت چاپ: ۴ تیراژ: ۲۵۰۰ نسخه، تعداد صفحات: ۷۲ قطع و نوع جلد: رقعی (شومیز)
در این اثر، نخست کلیاتی فقهی در مورد رقص و معنای لغوی و فقهی آن آرایه شده، آنگاه انواع و اقسام رقص و حکم آن‌ها از منظر مراجع تقلید شیعه و فتاوای آنان در این زمینه نقل گردیده است. در همین راستا حکم شرعی رقص انسان به دور از چشم دیگران، رقص زن برای شوهر خودش، رقص مرد برای همسرش، رقصیدن زنان در میان زنان، مردان در میان مردان، زن و مرد در میان محارم خویش، زن در معرض دید مردان نامحرم، مرد در معرض دید زنان نامحرم، حکم پایکوبی رایج در برخی از مناطق اسلامی، رقصاندن بچه‌ها، به جهت درمان و ورزش و بدن‌سازی (ایروبیک)، حکم آموزش دادن آن و برخی دیگر از سؤالات متفرقه در این زمینه از منظر مراجع تقلید معاصر را بررسی نموده است.
ج: پژوهشی نو در احکام رقص، کف زدن، سوت و بشکن، مؤلف: محمدرضا نکونام، ناشر: صبح فردا، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۳۹۳، تعداد صفحات: ۲۷۵ صفحه
مصنف این کتاب معتقد است به پشتوانه آگاهی کامل از دانش رقص و با اجتهاد فقهی و تخصص جامعه‌شناسانه، روان‌شناختی و فلسفی‌ای که دارد، بسیاری از مشاجرات و مناقشاتی که در این راستا مطرح است را با رویکردی منصفانه تبیین می‌سازد. مصنف این کتاب، افزون بر این، کتاب دیگری با نام «فقه صفا و نشاط» دارد که فلسفه هنر، سرگرمی‌ها و مسائل نشاط‌انگیز را در شکل‌های متنوعی که دارد، برمی‌رسد.
این کتاب در سه فصل حجیم تنظیم‌شده است. در فصل اول، از رقص و حرکات موزون سخن رانده‌شده است. در این فصل بعد از موضوع‌شناسی رقص، به گستردگی و اقسام رقص اشاره کرده و سپس به موضوع رقص از نظرگاه روایات پرداخته است. در اینجا به روایاتی که بر مذمت رقص و یا جواز رقص وارد شده اشاره کرده و محملی برای هر کدام ذکر کرده است. در همین بحث از رقص‌های حرام مثل رقص‌های هیجان‌زا، رقص سماع درویشی و رقص‌های نماد اهل معصیت نام برده است.
موضوع دیگری که در این فصل مطرح شده است رقص از نگاه فقیهان است. در این بخش، ابتدا مفهوم لغو و لهو و باطل بیان شده و سپس بحث شده که آیا رقص می‌تواند مصداق یکی از این امور باشد یا خیر؟ سپس به بررسی مفهوم لعب از منظر فقها پرداخته است و اقسام متعددی برای آن بیان کرده است.
در فصل دوم به موضوع نگاه به رقص زنان پرداخته است و این مطلب را از نظرگاه قرآن و روایان مورد بررسی قرار داده است.
در فصل سوم هم به موضوع کف و سوت و شادمانی پرداخته شده است.
د: پژوهشی پیرامون رقص و موسیقی: از نظرگاه فقها، عرفاً، حکماً، اندیشمندان و هنرمندان، مؤلف: امین یاری، ناشر: شرکت چاپخش سهامی خاص، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۴۰۲ نوبت چاپ: ۱ تعداد صفحات: ۱۹۲
در بخشی از این کتاب آمده است:
«یکی از موضوعات اساسی و جدل برانگیز که از ایام قدیم ذهن‌ها را به خود معطوف ساخته و منشأ چالش‌ها و تقابل‌ها شده است، حرمت و حلیت رقص و موسیقی در محدوده شریعت و در قلمرو طریقت می‌باشد. قراین و شواهد نشان می‌دهد که نقطه پایانی برای آن منازعات و تزاحمات، تصور پذیر نیست، زیرا تکافوی الله چنین تقابلی را به نقطه تعادل می‌رساند و برنده و بازنده بودن را منتفی می‌سازد. وجد و سماع در عرصه حکمت و در دایره هنر نیز، مقام رفیع و جایگاه جلیلی دارد که در ابعاد و زوایای مختلف بحث شده است. دوام و استمرار مباحث وجد و سماع در گستره تاریخ عمق و اهمیت آن را به اثبات می‌رساند. در این پژوهش تلاش شده است بر سبیل اختصار و با استناد به منابع معتبر سماع از منظرهای مختلف لغوی اصطلاحی، فقهی، عرفانی، حکمتی و علمی مورد مداقه و مطالعه قرار بگیرد. در این تحقیق به آثار اشخاصی استناد شده که دارای شناسنامه فکری در گستره بینش و در عرصه دانش هستند و به نوعی بخشی از افکار و نگاه‌های افراد جامعه بشری را نمایندگی می‌کنند. عجیب است عارفی همچون مولوی دست می‌افشاند و می‌رقصد و عارفی چون هجویری رقص را در طریقت و شریعت به اتفاق همه عقلاً لهوِ می‌داند که برای آن هیچ اصلی نیست گاهی در حوزه فقاهت و شریعت نیز فقیهی فتوای آن فقیه و دیگر را برنمی‌تابد و با دید قبول نمی‌نگرد. فقیه نامداری چون ملا محسن فیض کاشانی شیعه راهی را برمی‌گزیند و موضعی را در باب موسیقی اتخاذ می‌کند که به راه و نگاه امام محمد غزالی ستی نزدیک است و فقیه شیعی دیگر شیخ علی شهیدی که بر شرح لمعه، حاشیه زده و از معاصران سرشناس فیض کاشانی و محمدباقر سبزواری به شمار می‌رود، رساله‌ای در رد قول فیض کاشانی می‌نویسد و معتقدان به اباحه موسیقی را به حد کفر می‌رساند. دقیقاً می‌بینیم که چگونه مذهب علیه مذهب، عملاً خودش را نشان می‌دهد و فتوا علیه فتوا به کار گرفته می‌شود. همچنان که فقها و متشرعین صاحب‌نام، در ممنوعیت و حرام بودن موسیقی به آیاتی از قرآن استناد می‌جویند عرفاً و بعضی از مفسرین خوش‌نام و مطرح نیز که در حکم اقطاب دایره عرفان و اوتاد خیمه تصوف به شمار می‌روند در اباحه و حلال بودن موسیقی به آیاتی از قرآن روی می‌آورند و به مخالفان موسیقی به‌عنوان اشیای خشک و بی‌احساس و یا افرادی که در کمند دروغ و نفاق گرفتار آمده‌اند نگاه می‌کنند. حافظ از دل سماع و غنا به توحید و «هوالغنی» می‌رسد و مولانا کسانی را که رویشان متوجه اهل سماع می‌داند و کعبه را در میان رقص و چرخش عارفان و خداجویان می‌بیند. این تحقیق، حاصل تلاش‌های چندین سال‌های است که اکنون در اختیار علاقه‌مندان و هنر دوستان قرار می‌گیرد وجه امتیاز این اثر، تبیین فتوای فقیه نگاه عارف، رأی حکیم نظر اندیشمند و نگرش هنرمند، در کنار هم است تا وجوه اشتراک و افتراق آرای آنان در موضوع رقص و موسیقی، به صورت روشن‌تر نشان داده شود. در ضمن برای اینکه ذهنمان صرفاً به گذشته معطوف نگردد. سعی شد با عبور از حجاب معاصرت از آثار شخصیت‌های معاصر و در حال حیات نیز استفاده لازم به عمل آید.»
هـ: شرع و شادی: دیدگاه‌های فقهی درباره رقص، دست‌زدن و شادی، مؤلف: ابوالفضل طریقه‌دار، ناشر: همسایه، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۳۷۸ نوبت چاپ: ۲ تیراژ: ۳۳۰۰ نسخه، تعداد صفحات: ۱۳۶ قطع و نوع جلد: رقعی (شومیز)
در این کتاب، دیدگاه‌های فقهی درباره شادی، رقص و دست زدن در عروسی‌ها و مجالس، با استناد به روایات و فتواهای فقها و مراجع تقلید ذیل دو بخش بیان شده است.
بخش اول با عنوان شرع و عوامل شادی‌آفرینی، شامل این مباحث است: شادی چیست؟ ضرورت شادی، عوامل شادی‌آفرینی، خودآرایی، حضور در مجالس شادی و پیامبر (ص) و مجالس شادی.
بخش دوم با عنوان شرع و دست‌افشانی به این مباحث اختصاص دارد: رقص در مجالس شادی، انواع دست‌افشانی و رقص شادی و دیدگاه‌های فقهی مربوط به آن. در پایان این بخش دیدگاه‌های جواز برخی مراجع عظام همچون آیات خویی، خامنه‌ای، لنکرانی، مظاهری، صالحی مازندرانی، صانعی و تبریزی آورده شده است.
و: موضوع‌شناسی رقص بر اساس فقه جعفری، مؤلف: علی رضایی آدریانی، ناشر: اسماعیلیان، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۴۰۰ نوبت چاپ: ۱ تیراژ: ۵۰ نسخه تعداد صفحات: ۴۶۴ قطع و نوع جلد: وزیری (شومیز)
این کتاب، یکی از بهترین کتاب‌ها در موضوع‌شناسی رقص به معنای حقیقی آن است. توضیح اینکه: برخی کتب، صرفاً به بیان فتاوای مرتبط با یک موضوع می‌پردازند و برخی دیگر، صرفاً موضوع را فارغ از ابعاد فقهی آن مورد واکاوی قرار می‌دهند. این درحالی است که مراد از موضوع‌شناسی در دانش فقه، موضوع‌شناسی با نظرداشت ابعاد فقهی آن است. حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی رضایی آدریانی به پشتوانه سال‌ها حضور در دروس خارج مراجع عظام قم و همچنین حدیث‌پژوهی در مؤسسه دارالفکر، تلاش داشته تا رقص را هم به لحاظ الفاظ مشابه آن که در روایات و ادله فقهی به‌کاررفته، هم به لحاظ فتاوای فقها و هم از منظر اجتماعی و جامعه‌شناختی مورد پژوهش قرار دهد. همین نکته در کنار رویکرد بی‌طرفانه رضایی، این کتاب را یکی از سودمندترین کُتُب در این موضوع قرار داده است.
ز: حکم رقص از دیدگاه فقه مذاهب خمسه، مؤلف: مجتبی پورشیخی، ناشر: نسیم دانش کهن، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۳۹۷ نوبت چاپ: ۱ تیراژ: ۱۰۰۰ نسخه، تعداد صفحات: ۱۲۰ قطع و نوع جلد: وزیری (شومیز)
مزیت مهم این کتاب نسبت به سایر کتبی که در موضوع فقه رقص و حرکات موزون نگاشته شده‌اند، تمرکز بر اقوال اهل‌سنت و مقارنه آن با فقه شیعه است. به همین منظور، اقوال فقهای مذاهب اربعه اهل‌سنت و مذهب شیعه، در کنار یکدیگر، بدون بررسی فقهی، لیست شده‌اند. فهرست عناوین کتاب در کنار حجم آن، این نکته را متبادر می‌سازد که این کتاب، برگرفته از پایان‌نامه سطح ۳ یا کارشناسی ارشد مؤلف است.
ح: نگاهی نو به موسیقی و رقص، مؤلفان: علی اسماعیل‌پور، سعید جابری انصاری، ناشر: زمزمه جاوید، ویراستار: سید محمدکاظم بهبهانی، تصویرگر: سید حسام‌الدین بهبهانی، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۴۰۱ نوبت چاپ: ۱ تعداد صفحات: ۲۲۰
کتاب فوق، در عین اینکه تلاش دارد نگاهی نو به مقوله رقص و موسیقی را بیان کند؛ لکن به نظر می‌رسد نسبت به سایر کتبی که در این زمینه نگاشته شده است، نه به لحاظ موضوع‌شناسی و نه به لحاظ قوت فقهی، برتری خاصی ندارد. علاوه بر اینکه عدم تمرکز آن بر یک موضوع و بررسی هم‌زمان دو موضوعِ موسیقی و رقص، از نقاط ضعف آن به شمار می‌آید.
ط: الغناء و الرقص علی المذاهب الخمسه، علی ناصری، جامعة المصطفی العالمیة، کارشناسی‌ارشد، ۱۳۸۶ش.
پایان‌نامه فوق، به دنبال تجمیع اقوال فقهای مذاهب اربعه اهل‌سنت در مقارنه با فقه شیعی است که پیش‌ازاین، کتاب دیگری با این موضوع گزارش شده بود. البته این پایان‌نامه که به زبان عربی نگاشته شده است، به لحاظ زمان دفاع، حدود ده سال پیش از آن کتاب، تدوین شده است.
