نگاهی به کتاب «حقوق مالکیت ادبی و هنری»؛
فرهنگ حقوق مالکیت معنوی
محمدصادق ابراهیمی
لید: حق مؤلف یا کپی‌برداری برای مؤلفان و سایر آفرینندگان آثار ادبی و هنری، حقوق خاصی را قائل می‌شود تا آنان بتوانند در مدت زمان معین اجازه بهره‌برداری از آثار خود را به دیگران بدهند یا بهره‌برداری از آن را ممنوع سازند. کپی‌رایت در معنای وسیع کلمه، شامل حقوق جانبی نیز می‌گردد.
اشاره: «فرهنگ حقوق مالکیت معنوی»، کتابی دو جلدی است که جلد دوم آن تحت عنوان «مالکیت ادبی و هنری» توسط آقای دکتر سید حسن میرحسینی، به رشته تحریر درآمده و از سوی انتشارات میزان به سال ۱۳۸۵ شمسی، در ۳۸۴ صفحه وزیری چاپ و منتشر شده است. نوشته پیش رو، گزارشی محتوایی از این کتاب است.
مشخصات کتاب
فرهنگ حقوق مالکیت معنوی، جلد دوم: حقوق مالکیت ادبی و هنری؛ میرحسینی، سید حسن، تهران: انتشارات میزان، چاپ یکم، ۱۳۸۵ شمسی، ۳۸۴ صفحه، وزیری.
محتوا و ساختار کتاب
کتاب فرهنگ حقوق مالکیت معنوی، در دو مجلد تدوین شده است. جلد نخست آن به حقوق مالکیت صنعتی اختصاص دار و مجلد دوم آن به بررسی واژگان و اصطلاحات مرتبط با حقوق مالکیت ادبی و هنری پرداخته است.
منابع اصلی برای تهیه و تدوین این اثر، واژه‌نامه‌هایی مربوط به سازمان جهانی مالکیت معنوی (wipo) و کتاب (world copying law) است که در پایان کتاب مشخصات کامل آنها درج گردیده است.
نویسنده برای تدوین این فرهنگ، تلاش کرده حتی‌المقدور اصطلاحات را باتوجه‌به کنوانسیون‌های مربوط و همچنین حقوق داخلی ایران شرح گردند. شرح بعضی از اصطلاحات باتوجه‌به اهمیت آنها، بیش از اندازه‌ای است که در یک فرهنگ مرسوم است.
به لحاظ اهمیتِ پیش‌نویس لایحه جامع مالکیت ادبی و هنری که هم اکنون در مرحله نهائی تدوین است، تلاش شده است که در تهیه این فرهنگ، حتی‌المقدور مباحث مربوط مفاد لایحه کاملاً مورد توجه قرار گیرد.
به‌منظور دسترسی آسان به شرح اصطلاحات فرعی، تلاش شده است بلافاصله پس از شرح اصطلاحات اصلی، اصطلاحات فرعی و مرتبط نیز شرح گردند.
در تهیه و تدوین این فرهنگ از منابع فرعی زیادی استفاده شده است که به‌منظور رعایت امانت، حتی‌المقدور به تعدادی از آنها در پاورقی و به بقیه، در انتهای کتاب و ذیل منابع و مآخذ اشاره گردیده است.
نویسنده واژگان و اصطلاحات مرتبط با حقوق مالکیت ادبی و هنری را بر اساس الفبای لاتین، جمع‌آوری و تشریح نموده است.
نویسنده در این اثر، حدود ۵۳۲ اصطلاح و واژه‌ی مرتبط با حقوق مالکیت ادبی و هنری را شناسایی، ترجمه و تشریح کرده است. برای اینکه مخاطب در فضای کلی کتاب قرار گیرد برخی از اصطلاحات پُرکاربرد حقوق مالکیت معنوی را از این کتاب گزارش می‌کنیم.
پدیدآورنده (Author)
پدیدآورنده عبارت است از شخص حقیقی که اثر را پدید آورده است.
در قوانین ملی برخی کشورها، پدیدآورنده بودن شخصیت حقوقی نیز به رسمیت شناخته شده است؛ مانند کارفرمایان، تولیدکنندگان و غیره که برای پدید آمدن اثر پیشقدم می‌شوند و مسئولیت این کار را به عهده می‌گیرند. به‌طورکلی شخصیت‌های حقوقی در این فرض، از طریق تعیین اهداف و برخی ویژگی‌های اثری که باید پدید آید، تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر ماهیت، سبک و محتوای اثر دارند.
در حقوق داخلی به‌صراحت از پدیدآورنده اثر تعریف نشده است و فقط در ماده ۱ قانون حمایت حقوق مؤلفان و… آمده است: از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند پدیدآوردنده اطلاق می‌شود.
بر اساس بند ۱۲ مایه یک پیش‌نویس لایحه، پدیدآورنده عبارت است از شخص حقیقی که اثر را پدید آورده است.
باتوجه‌به قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای، پدیدآورنده، شخص یا اشخاصی هستند که بر اساس دانش و ابتکار خود، کلیه مراحل مربوطه اعم از تحلیل، طراحی، ساخت و پیاده‌سازی نرم‌افزار را انجام می‌دهد.
حقوق پدیدآورندگان (Authors, rights)
حقوق تفویض شده به پدیدآورندگان در خصوص آثار آنها. پدیدآورندگان دارای دو نوع حقوق مادی و معنوی هستند. در حقوق داخلی باتوجه‌به ماده ۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان و…، حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر اوست.
کپی‌رایت یا مالکیت ادبی و هنری (Copyright)
به طور سنتی، حقوق مالکیت معنوی به دو شاخه اصلی حقوق مالکیت صنعتی و حق مؤلف یا حق کپی‌برداری تقسیم می‌شود. غرض از مالیکت صنعتی، همان‌طور که در کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی آمده است مفهوم عام آن است و این مفهوم نه‌تنها در صنعت و بازرگانی به معنی اخص اطلاق می‌شود؛ بلکه شامل رشته‌های صنایع کشاورزی و استخراجی و کلیه محصولات مصنوعی یا طبیعی از قبیل انواع برگ توتون، میوه و بادام و گل و مواد معدنی و آب‌های معدنی و آرد و دانه نیز می‌شود.
باتوجه‌به کنوانسیون پاریس، موضوع حمایت مالکیت صنعتی، ورقه‌های اختراع، نمونه‌های اشیای مصرفی و طرح‌ها و مدل‌های صنعتی و علایم کارخانه‌ها یا بازرگانی و علائم مربوط به خدمات و اسم بازرگانی و مشخصات مبدأ یا نام‌گذاری اصلی جنس و نیز جلوی گیر از رقابت نامشروع است.
در موافقت‌نامه راجع به جنبه‌های مرتبط یا تجارت حقوق مالکیت معنوی، اسرار تجاری، طرح‌های ساخت مدارهای یکپارچه، نشانه‌های جغرافیائی نیز تحت عنوان حقوق مالکیت صنعتی قابل حمایت معرفی شده‌اند.
نکته قابل ذکر اینکه حمایت از اختراعات، علائم تجاری و طرح‌های صنعتی به‌صورت اعطای حقّ استفاده انحصاری صورت می‌گیرد؛ ولی جلوگیری از رقابت نامشروع به حقوق انحصاری مربوط نمی‌شود، بلکه علیه فعالیت‌های رقابتی است که با فعالیت‌های صادقانه در امور صنعتی و بازگانی مغایرت دارد.
حق مؤلف یا کپی‌برداری برای مؤلفان و سایر آفرینندگان آثار ادبی و هنری، حقوق خاصی را قائل می‌شود تا آنان بتوانند در مدت زمان معین اجازه بهره‌برداری از آثار خود را به دیگران بدهند یا بهره‌برداری از آن را ممنوع سازند. کپی‌رایت در معنای وسیع کلمه، شامل حقوق جانبی نیز می‌گردد.
دررابطه‌با حقوق جانبی، ذکر این نکته لازم است که علاوه بر حمایت از آثار ادبی و هنری که ثمرات آفرینش فکری است، بسیاری از قوانین ملی از گروه‌های خاصی که فعالیت ایشان در زمینه فرهنگ، ایجاد سرگرمی و رسانه‌های گروهی نقش به سزایی دارد، تحت عنوان حقوق مرتبط یا حقوق مجاور با کپی‌رایت حمایت به عمل می‌آورند. گروه‌های ذی‌نفع در برخورداری حمایت حقوق مرتبط عبارت‌اند از:
- هنرمندان اجراء کننده که نوعاً منظور بازیگران، هنرپیگشان، نوازندگان و خوانندگان می‌باشند. در بسیاری از قوانین ملی به اجراء کنندگان مزبور، حقوقی در خصوص اجراهایشان اعطا شده که مشابه با حقوق مؤلفین در آثارشان می‌باشد (مثل حق ضبط یا تکثیر اجرا).
- تهیه‌کنندگان آثار صوتی که در قبال تکثیر غیر مجاز محصولات و فرآورده‌های صوتی‌شان مورد حمایت قرار می‌گیرند.
- سازمان پخش برنامه که غالباً در سطح ملی در مقابل استفاده بدون مجوز از برنامه‌هایشان مورد حمایت قرار گرفته‌اند.
شایان ذکر است که در نظام حقوقی رومی-ژرمنی، به این حقوق، عنوان «حقوق مجاور» اطلاق می‌شود. کشورهایی که نظام حقوقی انگلیسی-امریکائی دارند غالباً از گروه‌های دوم و سوم در خود قانون کپی‌رایت حمایت به عمل می‌آورند هرچند به تولیدات ایشان «اثر ادبی و هنری» اطلاق نشده و تحت عنوان کلی «اثر» یا مفاهیم مشابه از آن یاد می‌شود.
باتوجه‌به مراتب فوق تحت عنوان کپی‌رایت یا حق مؤلف در معنای وسیع کلمه، آثار ادبی و هنری از قبیل کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه، شعر، سرود، اثر سمعی و بصری، اثر موسیقی، نقاشی، تصویر، طرح نقش، اثر معماری، اثر عکاسی، و غیره و حقوق جانبی مورد حمایت قرار می‌گیرد.
کنوانسیون برن (Bern convention)
این کنوانسیون بر پایه سه اصل بنیادی قرار دارد و حاوی سلسله مقرراتی است که حداقل حمایت لازم و همچنین مقررات خاصی برای کشورهای درحال‌توسعه که مایل به استفاده از آنها هستند را تعیین می‌کند. این سه اصل عبارت‌اند از:
- آثاری که مبدأ آنها یکی از کشورهای عضو است (یعنی آثاری که پدیدآورندگان آنها، تبعه یکی از کشورهای عضو هستند یا آثاری که برای اولین بار در یک کشور عضو منتشر شده‌اند) باید در هریک از کشورهای عضو از همان حمایتی برخوردار شوند که افراد دارای تابعیت آن کشورها از آن برخوردار هستند (اصل رفتار ملی).
- این‌گونه حمایت نباید منوط و مشروط به رعایت هیچ‌گونه تشریفات خاصی گردد (اصل حمایت خودکار).
- این‌گونه حمایت از وجود حمایت در کشور مبدأ اثر مستقل است (اصل استقلال حمایت).
بااین‌حال اگر یک کشور عضو، مدت حمایتی بیشتر از حداقل مدت پیش‌بینی‌شده در کنوانسیون را مقرر کند، پس از انقضای مدت حمایت در کشور مبدأ، مدت حمایت در سایر کشورها نیز ممکن است مردود اعلام شود. در مورد آثار، حمایت باید هر نوع اثر در زمینه‌ای ادبی، علمی و هنری را صرف‌نظر از وسیله، روش یا شکل ابراز آنها، در بر گیرد، منوط به رعایت استثناها، محدودیت‌ها یا تحدید در تعهدات خاص مجاز. موارد زیر، جزء حقوقی هستند که باید حتماً به‌عنوان حقوق انحصاری شناخته شوند:
– حق ترجمه؛
– حق تنظیم و ترتیب اثر؛
– حق اجرای عمومی آثار دراماتیک، موسیقی- دراماتیک و موسیقی؛
– حق نقل یا دکلمه آثار ادبی در حضور عموم؛
– حق در اختیار عموم گذاردن اجرای این‌گونه آثار؛
– حق پخش رادیوئی یا تلویزیونی؛
– حق نسخه‌برداری و تکثیر به هر صورت و شکل؛
– حق استفاده از آثار در یک اثر سمعی-بصری.
این کنوانسیون، «حقوق معنوی» را نیز در کنار حقوق مادی برای پدیدآورندگان اثر مقرر می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، حق ادعای مالکیت اثر و حق اعتراض به هرگونه تحریف، تغییر شکل و یا سایر انواع جرح‌وتعدیل اثر یا سایر اعمال اهانت‌آمیز مربوط به اثر که به اعتبار و شهرت پدیدآورنده اثر لطمه وارد کند، به‌موجب این کنوانسیون برای صاحب اثر در نظر گرفته شده است.
دررابطه‌با حمایت، قاعده کلی به‌موجب این کنوانسیون عبارت از این است که مدت حمایت باید تا پایان پنجاهمین سال پس از مرگ پدیدآورنده باشد. بااین‌حال، برای این قاعده کلی، استثناهایی در نظر گرفته شده است.
در خصوص آثاری که بدون نام پدیدآورنده یا با نام مستعار منتشر شده‌اند، مدت حمایت ۵۰ سال پس از اینکه اثر به‌صورت قانونی در اختیار عموم قرار گرفت پایان می‌یابد. به استثناء مواردی که نام مستعار در مورد هویت پدیدآورنده هیچ شک و تردیدی باقی نگذارد یا پدیدآورنده هویت خود را طی آن مدت افشاء نماید؛ در موارد اخیر الذکر، قاعده کلی صادق خواهد بود. در خصوص آثار سمعی-بصری (سینمائی)، عدم آن، از تاریخ پدید آوردن اثر، خواهدبود. در مورد آثار هنرهای کاربردی و آثار عکاسی، حداقل مدت ۲۵ سال پس از تاریخ خلق اثر است. کشورهایی که به‌موجب تصمیم مجمع عمومی سازمان ملل، «کشورهای درحال‌توسعه» محسوب می‌شوند، برای برخی آثار و تحت شرایط خاص، در خصوص حق ترجمه و حق تکثیر می‌توانند از حداقل استانداردهای حمایت پیروی کند.
اتحادیه برن، دارای یک مجمع و یک کمیته اجرایی است. هر کشور عضو اتحادیه که حداقل به مقررات اجرایی و نهائی استکهلم ملحق شده باشد، در مجمع عضویت دارد. اعضای کمیته اجرائی از میان اعضای اتحادیه انتخاب می‌شوند، به‌جز کشور سوئیس که به اعتبار مقام و سمت خود، در آن عضو است. کنوانسیون برن، برای حمایت از آثار هنری-ادبی که در سال 1886 میلادی منعقد شده، در تاریخ 1896 در پاریس، و در تاریخ 1908 میلادی در برلین اصلاح شد، در تاریخ 1914 میلادی در برن تکمیل شد، در سال 1938 در رم، در سال 1948 در بروکسل، در سال 1968 در استکهلم و در سال 1971 در پاریس بازبینی شد و در سال 1979 میلادی اصلاح شد. عضویت در این کنوانسیون برای تمام کشورها آزاد است. اسناد الحاق یا امضا باید به مدیرکل Wipo تسلیم شود. لازم به ذکر است که جمهوری اسلامی ایران هنوز به این کنوانسیون نپیوسته است.
کنوانسیون بروکسل (Brussels convention)
این کنوانسیون در سال ۱۹۷۴ میلادی به تصویب رسیده است. بر اساس مفاد این کنوانسیون، هر کشور عضو باید متعهد شود که تدابیر لازم و کافی اتخاذ کند تا از توزیع غیر مجاز سینگال‌های حامل برنامه که در داخل یا از قلمرو آن کشور با ماهواره مخابره می‌شوند جلوگیری شود. بر اساس این کنوانسیون، توزیع زمانی غیرمجاز محسوب می‌شود که سازمان مربوط (عموماً یک سازمان پخش رادیویی یا تلویزیونی) که در مورد محتوای برنامه تصمیم گیری نموده است، اجازه آن را صادر نکرده باشد. این تعهد در مورد سازمان‌هایی صادق است که تابعیت یک کشور متعاهد را دارا هستند. بااین‌حال در مواردی که توزیع سیگنال‌ها از طریق یک ماهواره پخش مستقیم صورت گرفته باشد، مفاد این کنوانسیون صادق نخواهد بود. عضویت در این کنوانسیون برای کشورهای عضو سازمان ملل متحد یا عضو هر یک از آژانس‌های متعلق به سازمان ملل آزاد است. جمهوری اسلامی ایران عضو این کنوانسیون است.
