کتابشناسی فقه غنا و موسیقی
محمدصادق ابراهیمی
اشاره: غنا و موسیقی یکی از موضوعات مبتلابه است که سابقه بسیار طولانی در منابع فقهی شیعه دارد. تحقیقات، رسالهها و کتابهای زیادی در باره این موضوع نگاشته شده است. با این وجود هنوز مسائل و پرسشهایی زیادی حول این موضوع وجود دارد که نیازمند تحقیقات و پژوهشهای همه جانبه فقهی میباشد. طبیعی است که تحقیقات جدید بدون توجه به پژوهشهای پیشین و جدای از آنها به سرانجام شایسته نخواهد رسید. از اینرو، نوشته پیش رو، گزارشی کوتاه از کتابها و پژوهشهایی که تاکنون در این موضوع نگاشته شده را ارائه داده تا محققان این حوزه دانشی از سابقه پژوهشی آن مطلع گردند.
1. غناء و موسیقی (درسنامه غنا و موسیقی)، خامنهای، سیدعلی، تهران: انتشارات فقه روز (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، چاپ یکم، 1396، 560 صفحه، وزیری.
درسنامهی غناء و موسیقی، متن منقّح 75 جلسهی تدریس در خارج فقه حضرت آیتالله العظمی خامنهای (مدظله)، از جلسه 250 در تاریخ 4/ 9/ 1387 تا جلسهی 325 مورّخ 6/ 11/ 1388است. این کتاب به دلیل ویژگیهای ذیل در موضوع خود منحصربهفرد است:
- از طولانیترین دروس حوزهها در موضوع خاصی مانند غنا است، در حالیکه معمولاً این بحث در حوزههای علیمه با چند جلسه در یکی از دو هفته به سرانجام میرسد.
- تمام احادیث غناء و متعلقات آن، سنداً و متناً به تفصیل بررسی شده و اساساً شروع بحث با بررسی احادیث مسئله است، درحالیکه در هیچیک از آثار استنباطی غناء و هیچیک از از دروس خارج، همهی احادیث با این دقّت بررسی نشده است.
- علاوه بر احادیث، معظمله به همهی رسالههای غناء و منابع، مراجعه کرده و حتّی از استفتائات فقهای بزرگ معاصر، مانند امام خمینی، آیتالله خوئی، آیتالله اراکی هم غفلت نکردهاند. در حالیکه رسم رایج آن است که معمولاً به کتاب «مکاسب» شیخ انصاری و حواشی و متعلقّات آن بسنده میشود.
- متعرض مباحث متناسب با غناء مانند «رقص» نیز شده است.
- مهمتر از همه، نداشتنِ مانع نفسانی رد نام بردن و مراجعه کردن به آثار معاصران بلکه طلاب است. در باره امام خمینی گفتهاند: «از اینکه از کار علمی دیگران حتی معاصران و طلاب تعریف و تمجید کند و نام ببرد هیچ مانعی نفسانی نداشت» واین امر در درس معظمله و کتاب مورد نظر به خوبی مشهود است که از کار طلاب معاصر هم نام میبرند و هم به آن مراجعه میکنند.
2. الغناء و المعازف فی الاعلام المعاصر و حکمهما فی الاسلام، مرعشلی، محمدعبدالرحمن، بیروت: دارالمعرفه، چاپ یکم، 2006، 399 صفحه، رقعی.
این کتاب از هشت فصل تشکیل شده است. فصل اول: مقدمه؛ فصل دوم: حرمت غناء؛ فصل سوم: دلائل حرمت غناء و مغازف؛ فصل چهارم: حکمت تحرم غناء و اثر آن در نابودی جوامع؛ فصل پنجم: غناء مباح؛ فصل ششم: ترجیح بین ادله؛ فصل هفتم: قوافل التائبین؛ فصل هشتم: خاتمه و نتیجهگیری.
به لحاظ وسعت پرداخت به ابعاد گوناگون موسیقی، این کتاب از معدود کتابهایی است که با این ویژگی در جهان عرب منتشر شده است.
3. غنا و موسیقی و رقص در اسلام، چیتسازیان، مرتضی، و محمد سلیمی، تهران: چتر دانش، چاپ یکم، 1399، 319 صفحه وزیری.
این کتاب در دو قسمت نوشته شده است که هر قسمت از چندین بخش و هربخش از چندین فصل شکل یافته است. در قسمت اول بیشتر به فقه غنا و موسیقی پرداخته شده که شامل مباحثی همچون موسیقی در اصطلاح موسیقی دانان، فیلسوفان، فقیهان و شرع مقدس، بررسی برخی مفاهیم به کار رفته در غنا و رابطه آنها با یکدیگر، فقه خوانندگی طبق مذاهب تسنن و تشیع، بررسی مستندات آرای فقها و موارد استثنا از حکم غنا، اصل عملی در مسئله غنا، فقه نوازندگی و ادله حرمت آن بحث شده است. در قسمت دوم، معیارها و ملاکها تبیین شده است که شامل مواردی همچون مسئله موسیقی و جایگاه آن در رسانه ملی، بازنگری در مفهوم و جایگاه موسیقی، تبیین ملاکها و معیارها در خوانندگی، نوازندگی و عوامل جنبی موسیقی و راهبردهای مدیریت موسیقی است.
4. غنا و موسیقی ج1، مختاری، رضا، قم: بوستان کتاب، چاپ یکم، 1387، 800 صفحه، وزیری.
موضوع این کتاب میراث فقهی در باب غناء و موسیقی است. این کتاب که مشتمل بر چهار جلد است تلاش کرده است تمامی تحقیقات و پژوهشهای فقهای سلف را در خصوص غناء و موسیقی گردآوری نموده و بخشی از راه اجتهاد در این مسئله را هموار کند. این مجموعه در بخش تحقیقات مدرسه ولیعصر (عج) به انجام رسیده است. جلد اول، شامل یک مقدمه و بخش اول از کتاب است. مقدمه خود دارای چهار فصل و یک خاتمه است. فصل اول: ضرورت تصحیح متون و دشواری آن؛ فصل دوم: اهمیّت دانش فقه و دشواری اِفتاء؛ فصل سوم: طرح عظیم «میراث فقهی»؛ فصل چهارم: نخستین شماره «میراث فقهی»: غنا و موسیقی. خاتمه: سؤالهای فقهی غنا. بخش اول کتاب حاوی 12 رساله و تکنگاره فقهی در مورد غناء و موسیقی است که در این جلد گردآوری شده است.
5. غنا و موسیقی ج2، مختاری؛ صادقی، محسن، رضا، قم: بوستان کتاب، چاپ یکم، 1387، 758 صفحه، وزیری.
این جلد از کتاب غنا و موسیقی به معرفی و شرح رسالههای فقهی در مورد غناء پرداخته است. 16 رساله از فقهای ادوار مختلف در این مجلد گرد آوری شده است.
6. غنا و موسیقی ج3، مختاری؛ صادقی، محسن، رضا، قم: بوستان کتاب، چاپ یکم، 1387، 1200 صفحه، وزیری.
جلد سوم شامل بخشهای دوم تا ششم کتاب را شامل میشود. بخش دوم، گفتارهایی پراکنده در باره غنا است، بخش سوم، آرای فقیهان در مورد غنا؛ بخش چهارم، کتابشناسی غنا؛ بخش پنجم، احادیث مربوط به غنا؛ و بخش ششم، اهلسنت و مسئله غنا را مورد بررسی قرار داده است.
7. غنا و موسیقی 4، مختاری و نعمتی، محمدرضا، رضا، قم: بوستان کتاب، چاپ یکم، 1398، 1132 صفحه، وزیری.
جلد چهارم غنا و موسیقی از سه بخش و یک خاتمه تشکیل شده است. بخش اول، به بررسی رسالههایی که در مورد غنا نوشته شده است پرداخته و بخش دوم گفتارهایی از فقها در مورد غنا را جمعآوری نموده است. بخش سوم نیز به کتابشناسی غنا پرداخته است. در خاتمه کتاب، نویسنده به خطاها و کمبودهایی که در سه جلد پیشین وجود داشته است اشاره نموده و برخی نکات را اصلاح نموده است.
8. بررسی فقهی آواز و غناء، سروش محلاتی، محمد، تهران: میراث اهل قلم، چاپ یکم، 1401، 184 صفحه رقعی.
این کتاب از یک مقدمه و چهار فصل تشکیل شده است. فصل اول: غنا و حکم عقل؛ فصل دوم: غنا در آیات قرآن؛ فصل سوم: غنا در روایات؛ فصل چهارم: ارزیابی کلی مباحث. در مقدمه کتاب میخوانیم: در نگاه بسیاری از فقها «غناء» موضوعی است که حکم آن را فقط با روایات میتوان استنباط کرد و لی این رساله تلاشی برای تبیین این موضوع باتوجهبه دو منبع مهمتر یعنی «عقل» و «قرآن» است؛ چه اینکه در بررسی روایات نیز شرایط تاریخی آنها مورد تأمل قرار گرفته است.
رویکرد نویسنده در پذیرش نواندیشی دینی، موجب شده است تا نتایجی تازه از مباحث این کتاب دیده شود. این کتاب، حاصل دروس خارج نویسنده در موضوع آواز و غنا است که به صورت کتاب منتشر شده است.
- موسیقی و رسانه؛ فقه موسیقی و معیارهای کاربردی، حسینی رودباری، سیدمصطفی؛ سلیمی، محمد، قم: مرکز پژوهشهای صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، چاپ یکم 1391، 576 صفحه، وزیری.
این کتاب در دو قسمت صورتبندی شده است: قسمت اول به فقه غنا و موسیقی میپردازد که شامل سه بخش است: بخش نخست به تبیین موضوع پرداخته و بخش دوم به فقه غنا (خوانندگی) و بخش سوم به فقه موسیقی سازی پرداخته است. قسمت دوم نیز از سه بخش تشکیل شده است. بخش نخست به مسئله موسیقی و جایگاه آن اختصاص دارد و بخش دوم تبیین ملاکها و معیارهای موسیقی را بحث کرده و در بخش سوم به راهبردهای مدیریت موسیقی پرداخته است.
10. آشنایی با رسالههای موسیقی، محمدزاده صدیق، حسین، تهران: نشر فاخر، چاپ یکم 1379.
این کتاب برای تدریس در دانشگاههای هنر و بر اساس سرفصلهای درس «آشنایی با رسالات کهن موسیقی ایران» مصوّب شورایعالی برنامهریزی وزارت علوم و آموزش عالی تدوین شده است. فصل اول در باره صناعت موسیقی؛ فصل دوم در مورد رسالات موسیقی؛ فصل سوم در خصوص سبکشناسی نثر رسالات موسیقی؛ فصل چهارم در باره معرفی رسالات موسیقی و فصل پنجم در مورد گزینههای متون رسالات موسیقی بحث میکند.
شاید بتوان مهمترین ویژگی این کتاب را رویکرد آموزشی آن و تنظیم مباحث بهمنظور تدریس بیان کرد. البته در این کتاب، کمتر به مباحث فقهی غنا و موسیقی پرداخته شده و به رسالههای نگاشته شده دراینرابطه، با رویکرد متنشناسانه و سبکشناسانه پرداخته شده است نه بهمنظور حل مسائل فقهی آنها. درهرصورت، این کتاب برای فقهپژوهان به جهت آشنایی آنها با تاریخ موسیقی و رسالههای نگاشته شده در آن، سودمند است.
11. آوای شیطان: زیانهای موسیقی از نظر رسول الله (ص) و ائمه اطهار (ع) و دانشمندان جهان اسلام، محمدینیا، اسدالله، قم: نشر سبط اکبر، چاپ یکم 1383، 128 صفحه، رقعی.
این کتاب سه فصل دارد. فصل اول، به موسیقی و غناء در قرآن و احادیث پرداخته؛ فصل دوم، ضرر موسیقی از دیدگاه دانشمندان جهان را مورد بحث قرار داده و فصل سوم، به بررسی موسیقی در صداوسیمای جمهوری اسلامی و مراکز فرهنگی پرداخته است.
تمرکز این کتاب بر مباحث فقهی موسیقی و غنا نیست اما برای واکاوی موسیقی و غنا در قرآن و احادیث و بررسی ابعاد اجتماعی و همچنین میزان تأثیرگذاری آن در مراکز رسانهای نظیر صداوسیما، مناسب فقهپژوهان است.
12. جوان و موسیقی، بستانیراد، محمدجوان، قم: نشر لاهوت، چاپ دوم 1383، 104 صفحه، رقعی.
این کتاب مشتمل بر مباحث گوناگونی در باره موسیقی است که انسجام چندانی نداشته و صورت مسئلۀ مشخصی نیز ندارد. نویسنده مدعی است موسیقی اعصاب و روان آدمی را به هم میزند و تعادل سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک از بین میبرد؛ بنابراین این کتاب را میتوان نگاشتهای ترویجی در مذمت موسیقی انگاشت.
13. الغناء و الاسلام، علوی، سیدمحمد، مشهد: نشر طوس، چاپ یکم، 1336.
کتاب با توصیهای اخلاقی نسبت به رعایت مسائل شرعی آغاز میشود و مباحث آن در پنج فصل طرح میگردد. فصل اول آیات دالّ بر حرمت غناء را متذکر میشود؛ فصل دوم روایاتی مبنی بر حرمت غناء را بحث میکند؛ فصل سوم اجماع فقها بر حرمت غناء را بیان میکند؛ فصل چهارم ادله عقلی در مورد حرمت غناء را بحث مینماید و در فصل پنجم به مضرات غناء و موسیقی اشاره میکند.
14. موسیقی از از دیدگاه فلسفی و روانشناسی، جعفری، محمدتقی، تهران: مؤسسه علامه محمدتقی جعفری، چاپ یکم 1382، 168 صفحه، رقعی.
این کتاب مباحث متنوعی در باره موسیقی از چشمانداز فلسفه و روانشناسی مطرح میکند. مرحوم علامه محمدتقی جعفری معتقد است: هیچ صدای موزون و جذاب و هیچ نوع موسیقیای، محتوایی را از ذات خویش به نفس انسان وارد نمیسازد، بلکه تنها حالات و کیفیات را وارد صحنه آگاه ذهن میکند که در درون شنونده وجود دارد.
رویکرد فلسفی و روانشناسانه نویسنده به موسیقی در کنار آگاهی وی از مباحث فقهی آن، از ویژگیهای منحصربهفرد این کتاب به شمار میآید.
15. موسیقی و غناء از دیدگاه اسلام، نوری، محمداسماعیل، قم: بوستان کتاب، چاپ یکم 1385، 360 صفحه، وزیری.
این کتاب یک مقدمه و 9 فصل دارد. فصل اول، مفهوم موسیقی و غنا ملاک تشخیص مطرب بودن؛ فصل دوم، سیر تاریخی موسیقی و غناء؛ فصل سوم، دلایل حرامت موسیقی و غناء؛ فصل چهارم، آیات حرمت موسیقی و غناء؛ فصل پنجم، روایات متواتر در مورد حرمت غناء و موسیقی؛ فصل ششم، زمینه غناء و موسیقی در اسلام؛ فصل هفتم، بررسی روایاتی که غناء و موسیقی را جایز دانسته است؛ فصل هشتم، رد دلائل جواز غناء و موسیقی؛ فصل نهم، کبیره بودنِ گناه غناء و موسیقی.
این کتاب بیشتر جنبه نقلی دارد و کمتر به بررسی فقهی و استدلالی مباحث پرداخته است.
16. موسیقی از نظر دین و دانش، جوهری زاده، سیدمحمدرضا، تهران: انتشارات اسلامی، چاپ هشتم 1350.
این کتاب پنج بخش دارد. بخش اول، تبیین دیدگاه اسلام در باره موسیقی؛ بخش دوم، بیان نظریههای روانشناسان و زیستشناسان؛ بخش سوم، بیان آثار هیجانات منفی موسیقی؛ بخش چهارم، تبیین جایگاه احساسات در وجود انسان؛ بخش پنجم، موسیقی در تجربههای به دست آمده. نویسنده معتقد است موسیقی ما را در عالم گنگ و ناشناسی فرو میبرد و تقریباً همه بیماریهای روانی از همینجا شروع میشود. این کتاب در حقیقت به دنبال بیان ابعاد منفی موسیقی در روح و روان انسان است.
17. موسیقی و غناء در آیینه فقه، جباران، محمدرضا، تهران: پژوشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، چاپ یکم 1378، 183 صفحه، رقعی.
این کتاب خلاصة تقریرات درس خارج فقه آیتالله مروجی است که در یک مقدمه و سه فصل تنظیم شده است. فصل اول، غناء؛ فصل دوم، آلات لهو و موسیقی؛ فصل سوم، حرکات موزون یا رقص.
18. موسیقی و رقص از دیدگاه علما و بزرگان در مجالس عروسی، هیئت جوانان انصار الحسین (ع)، قم: انشارات غدیر، چاپ یکم 1383، 153 صفحه، رقعی.
این کتاب مشتمل بر مطالب متنوعی در مورد غناء، موسیقی و رقص است. محور اصلی آن بیان فتاوای فقها در زمینه موسیقی، غنا و نیز بیان مضرّات این دو از منظر دانشمندان است.
19. موسیقی بر ضربآهنگ فقه و قانون، فصیح رامندی، منصوره، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، چاپ یکم 1397، 185 صفحه، رقعی.
این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و سه فصل است. فصل اول، مبانی نظری هنر موسیقی؛ فصل دوم، حاکمیت فقه در تعیین حکم شرعی موسیقی؛ فصل سوم، حدود حاکمیت قانون بر حوزه موسیقی.
20.رابطه اسلام و موسیقی و بازتابهای اجتماعی آن، بندرچی، حمیده، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ یکم 1396، 206 صفحه، رقعی.
این کتاب دارای یک مقدمه و هفت فصل است. فصل اول، کلیات؛ فصل دوم، چهارچوب نظری؛ فصل سوم، روششناسی؛ فصل چهارم، شواهد بر مصرف موسیقی؛ فصل پنجم، مفهوم غنا و احکام راجع به آن؛ فصل ششم، تحلیل مصاحبهها؛ فصل هفتم: نتیجهگیری.
کتاب فوق، یک بررسی میدانی و گفتگو محور پیرامون ابعاد اجتماعی موسیقی است.
21. بررسی فقهی نمایش آلات موسیقی در رسانه ملی، علوی، سیداباذر، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ یکم 1400، 292 صفحه، رقعی.
این کتاب یک دیباچه و سه بخش دارد. بخش اول، مفاهیم و کلیات (فصل اول، مفاهیم؛ فصل دوم، کلیات)؛ بخش دوم: گستره موسیقی و بررسی مبانی فقهی (فصل اول، اشتغال به ساز؛ فصل دوم، اشتغال به لهو؛ فصل سوم، غنا)؛ بخش سوم: نمایش ساز و تحلیل ادله (فصل اول، بررسی موضوع؛ فصل دوم، بررسی حکم).
نویسنده کتاب که علاوه بر تحصیل در دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، در دانشکده دین و رسانه نیز تحصیلات دانشگاهی را گذرانده است، پژوهش فوق را باتوجهبه آشنایی با هر دو دانش فقه و رسانه به انجام رسانده است. همین امر موجب شده است که کتاب اگرچه با رویکرد تطبیقی نگاشته شده است اما مباحث فقهی درخوری را در خود جای داده باشد.
