گفتگو با استاد علی اکبر خادم‌الذاکرین استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم:
کلاه گیس‌های متعارف، می‌تواند به‌عنوان حجاب قرار گیرد!
اشاره: استفاده از کلاه‌گیس هم در میان بانوان از قدیم مرسوم بوده است و هم مدتهاست که در هنرهای نمایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از کلاه‌گیس در هنرهای نمایشی البته هم برای مردان مرسوم است و هم برای بانوان، ولی از آنجا که مردان نه ملزم به رعایت حجاب سر هستند و نه الزامی در آشکارنکردن زینت ندارند، لذا به لحاظ فقهی، شکی در اباحه استفاده از آن برای ایشان وجود ندارد. اما در رابطه با استفاده بانوان از کلاه‌گیس که از شیوه‌های مرسوم در گریم بازیگران است، پرسش فقهی وجود دارد. استاد علی اکبر خادم‌الذاکرین اما معتقد است صرف استفاده از کلاه‌گیس برای بانوان محذوری ندارد بلکه در صورتی دارای اشکال است که مصداق زینت تلقی شود یا ایجاد مفسده نماید. این عضو هیئت علمی جامعه المصطفی در این گفتگو، به‌صورت تفصیلی، مسئله پوشش موی سر و آشکار نکردن زینت توسط بانوان را با استفاده از آیات وروایات بیان کرد:
اگر کلاه‌گیس به‌صورت متعارف باشد، یعنی مثل دیگر زنان که مو دارند، به‌طوری باشد که عرفاً زینت حساب نشود اشکال ندارد. اما اگر کلاه‌گیس جنبه زینت داشته باشد مثلاً کلاه‌گیس‌هایی که امروزه مرسوم است که قطعاً اگر خودش مو داشت، به این زیبایی نبود، این کلاه‌گیس زینت به‌حساب می‌آید. حجاب را که خداوند قرار داده برای این است که زینت‌ها پوشیده باشد. حال اگر قرار باشد کلاه‌گیس، خودش زینت باشد، پوشیدنش اشکال دارد. پس کلاه‌گیسی که زرق‌وبرق دارد به‌عنوان حجاب دیگر مورد قبول نیست.
سوال: آیا استفاده از کلاه‌گیس، می‌تواند به‌عنوان حجاب سر تلقی شود؟
خادم‌الذاکرین: اینکه زن خودش را از اجنبی بپوشاند، به تعبیر مرحوم آیت‌الله حکیم در مستمسک العروة‌الوثقی جلد 5، ص239، از ضروریات دین است. فقها برای این مطلب که خانم باید در مقابل نامحرم پوشش داشته باشد. یکی به آیه 31 سوره نور استدلال کرده‌اند. این آیه اشاره می‌کند که خانم‌ها باید روسری و مقنعه خودشان را روی گردن و سینه‌ها بیندازند که نمودار نشود و زینت‌هایشان را نیز آشکار نکنند الّا برای شوهران یا پدرانشان و مواردی که در آیه است. یعنی بر محارمشان اشکال ندارد. از روایات معلوم می‌شود که در زمان حضرت پیامبر (ص)، روسری که سرشان بوده است را پشت گوش می‌انداختند به‌طوری‌که گردن و سینه‌ها پیدا بودند؛ لذا امر شد که این روسری‌ها را رها کنند که گردن و سینه پوشیده باشد و زینت‌هایشان را نیز آشکار نکنند.
دلیل دیگر این حکم، روایات است، از جمله صحیحه بزنطی که آقای خویی بدان استدلال کرده است. این روایت در وسائل‌الشیعه جلد 20، باب 107، حدیث 1 ذکر شده است. سؤال می‌شود از امام هشتم که آیا مرد می‌تواند به موی سر خواهرزنش نگاه کند؟ حضرت می‌فرماید: خیر، نمی‌تواند نگاه کند، مگر اینکه آن خانم پیر باشد، به‌گونه‌ای که کسی با نگاه شهوت‌آلود به او نگاه نکند. سؤال کردند آیا حکم نگاه‌کردن به خواهرزن، با حکم نگاه‌کردن با یک زن غریبه یکی است یا فرق می‌کند؟ حضرت فرمود: بله، حکم نگاه‌کردن هر دو یکی است. بعد سؤال کرد در مورد خواهرزن پیر که فرمودید نگاه‌کردن به او اشکال ندارد، آیا این نگاه محدودیت هم دارد؟ یعنی نگاه‌کردن به چه قسمت‌هایی از بدنش اشکالی ندارد؟ حضرت فرمود: فقط به موها و به ذراعش (قسمتی که در وضو می‌شوید)، پس معلوم می‌شود غیر از زنان مسنی که دیگر رغبت به ازدواج با آنها نیست، در واقع به موها و ذراعشان هم نمی‌شود نگاه کرد.
اما یک استثنائی وجود دارد و آن، وجه و کفّین است که به آنها می‌شود نگاه کرد. روایتی در وسائل‌الشیعه، جلد 20، ص202، ذکر شده از امام صادق (ع) نقل می‌کند که سؤال شد: خانم چه مقدار از بدنش را می‌تواند نپوشاند؟ حضرت فرمود: الوجه و الکفّین، فقط وجه (صورت) و کفّین (دو کف دست تا مچ)، را نمودار کند. پس وجه و کفِّن استثنا شده است.
حالا برگردیم به مانحن‌فیه، در مورد سؤال باید عرض کنم که اینجا دو مطلب است؛ یکی اینکه کلاه‌گیس، جنبه حجاب داشته باشد و دیگر اینکه جنبه زینت داشته باشد. هستند برخی از خانم‌هایی که به‌صورت ژنتیکی، سرشان مو ندارد، اینها کلاه‌گیس می‌پوشد. اگر کلاه‌گیس به‌صورت متعارف باشد، یعنی مثل دیگر زنان که مو دارند، به‌طوری باشد که عرفاً زینت حساب نشود اشکال ندارد. اما اگر کلاه‌گیس جنبه زینت داشته باشد؛ مثلاً کلاه‌گیس‌هایی که امروزه مرسوم است که قطعاً اگر خودش مو داشت، به این زیبایی نبود، این کلاه‌گیس زینت به‌حساب می‌آید. حجاب را که خداوند قرار داده برای این است که زینت‌ها پوشیده باشد. حال اگر قرار باشد کلاه‌گیس، خودش زینت باشد، پوشیدنش اشکال دارد. پس کلاه‌گیسی که زرق‌وبرق دارد به‌عنوان حجاب دیگر مورد قبول نیست.
در صحیحه فضیل در وسائل‌الشیعه، ج20، ص200 آمده، از امام صادق (ع)، در مورد دراعین زن می‌پرسد: آیا ذراعین یعنی آن قسمتی که در وضو شسته می‌شود، به‌عنوان زینت به‌حساب می‌آید که خداوند پوشاندن آنها را نهی فرموده است؟ حضرت فرمود: بله، زیرا النگوها هم ملحق به زیر گردن و سینه است. اصطلاحاً این روایت حکومت دارد بر آیه و آیه را توسعه داده است، طبق این روایت، حتی النگوها هم باید پوشیده بشود، چون زینت را نباید آشکار کنند. اگر از کلاه‌گیس به‌عنوان حجاب استفاده شود مثل کلاه‌گیس‌های معمولی و متعارف که زرقی و برقی ندارند، استفاده از آنها اشکالی ندارد؛ اما اگر کلاه‌گیس زرق‌وبرق داشت و زینت به‌حساب آمد پوشاندنش واجب است. پس کلاه‌گیس‌های متعارف می‌تواند به‌عنوان حجاب، تلقی شود.
سوال: حکم حرمت استفاده زنان از کلاه‌گیس، به‌واسطه عدم رعایت حجاب است یا تبرّج و زینت؟
خادم‌الذاکرین: از توضیح قبلی روشن شد که اگر کلاه‌گیس متعارف باشد اشکالی ندارد، اما اگر کلاه‌گیسِ زینت باشد از باب تبرّج و زینت، استفاده در معرض دید آن حرام است. نکته‌ای که لازم است بدان اشاره کنم این است که برخی از فقها گفته‌اند جایز نیست زن با کلاه‌گیس به خیابان بیاید، چون مفسده دارد و جلب‌توجه می‌کند؛ زیرا کسی که او را می‌بیند نمی‌داند که این کلاه‌گیس است، بلکه تصور می‌کند موی سرش است. اگر این‌طور شد باز به جهت ایجاد مفسده حرام است. البته اگر به این عنوان نباشد هم حرام است؛ اما اگر ایجاد مفسده بکند باز هم حرام خواهد بود.
سوال: آیا کلاه‌گیس، چون همانند مو، همواره به‌عنوان نوعی زینت تلقی می‌شود یا آنکه بسته به انواع آن، ممکن است در مواردی، حکم زینت را نداشته باشد؟
خادم‌الذاکرین: این سؤال نیز از پاسخ قبلی روشن شد. اگر ما موهای عادی را به‌عنوان زینت حساب نکنیم، بازهم طبق آیه و روایات باید پوشیده شود. حالا این کلاه‌گیس‌ها اگر به‌صورت عادی باشد مشکل ندارد مگر اینکه مفسده داشته باشد که معمولاً گفته می‌شود مفسده هم دارد. اما اگر از زینت باشد و جلب‌توجه کند نپوشاندنش حرام است. ملاک در اینجا عرف است. یعنی باید به عرف رجوع کرد.
سوال: اگر به جهت کثرت استفاده زنان از کلاه‌گیس، همانند مواردی مانند برداشتن ابرو و اصلاح صورت، دیگر عنوان زینت بر آن صدق نکند، آیا استفاده از آن بلا اشکال خواهد بود؟
خادم‌الذاکرین: ابرو و اصلاح صورت اگر به نحوی باشد که جلب‌توجه کند باید پوشانده شود. حتی اگر همه این کار را می‌کنند درصورتی‌که زینت و زیبایی ایجاد شود از باب ایجاد مفسده، باید پوشانده شود. در مورد کلاه‌گیس نیز چنین است. کثرت استعمال، عنوان را از بین نمی‌برد. حتی اگر زینت هم حساب نشود از باب ایجاد مفسده باید پوشیده شود؛ لذا بعضی از حضرت امام نقل کرده‌اند که از ایشان سؤال شده بود این خانم‌های که در فیلم‌ها کلاه‌گیس استفاده می‌کنند حکمشان چیست؟ فرموده بودند: اگر اعلام بکنند که این کلاه‌گیس است و مو نیست، اشکال ندارد و الّا اشکال دارد. براین‌اساس، اگر مرد بداند که سر این خانم کلاه‌گیس است و کلاه‌گیس معمولی هم هست که جلب‌توجه نمی‌کند، اشکال ندارد، اما اگر نداند و یا اگر بداند و جلب‌توجه کند باید پوشیده شود.
«مدرسه فقه هنر با مشارکت: پژوهشگاه فقه معاصر، سایت شبکه اجتهاد»
