کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی پیرامون مالکیت معنوی
محمدصادق ابراهیمی
لید: ویکتور هوگو قبلاً «انجمن بین‌المللی ادب و نشر» را در سال ۱۸۷۸ تأسیس کرده بود. فعالیت‌های این انجمن در واقع زمینه شکل گیری کنوانسیون فوق را بوجود آورد. فدراسیون سوئیس بنابه تقاضای این انجمن، سه کنفرانس دیپلماتیک را در سال‌های ۱۸۸۴، ۱۸۸۵، ۱۸۸۶ میلادی در شهر برن، برگزار کرد که در کنفرانس سوم، «کنوانسیون حمایت از آثار ادبی وهنری برن» به تصویب رسید. این کنوانسیون به‌عنوان یک معاهدۀ بین‌المللی و بدون مدت در تاریخ ۹ ستامبر ۱۸۸۶ در شهر برن منعقد گردید و اتحادیه‌ای را پدید آورد که به اتحادیه برن مشهور است.
اشاره: حقوق مالکیت‌های فکری یا معنوی در عصر کنونی، اهمیت خاصی پیدا کرده است. دستگاه‌های قانون‌گذار در کشورهای مختلف برای جلوگیری از تعرض به حقوق مالکان معنوی به سازوکارهای قانونی متوسل شده‌اند تا زمینه تعرض به آثار علمی، ادبی و هنری را از طریق وضع قوانین و مقررات کاهش دهند. باتوجه‌به گسترش روزافزون ارتباطات، این قوانین نیز به‌تنهایی نتوانست حقوق مزبور را از تجاوز مصون بدارند، بر همین اساس کنوانسیون‌های بین‌المللی برای حمایت از حق مادی و معنوی مؤلف منعقد گردید تا بتوانند هرچه بیشتر از این حقوق حمایت کنند. نوشته پیش رو این کنوانسیون‌ها را گزارش می‌کند.
مالکیت فکری یا معنوی هرچند که در دوره‌های مختلف تاریخی به گونه‌های متفاوت وجود داشته اما شکل کنونی آن در دوره معاصر پدید آمده است. ریشه طرح آن نیز عدم مصونیت و تعرض به حقوق تولیدات فکری بود که کشورها احساس کردند بایستی از مالکان آثار در برابر تعدی‌ها و تصرف‌های بدون اجازه آنان حمایت کنند. بدین منظور ابتدا از طریق وضع قوانین ملی در قالب قانون حق اختراع، کپی‌رایت و علایم تجاری به این کار مبادرت ورزیدند؛ اما با گسترش ارتباطات و نزدیک‌تر شدن ملت‌ها، قوانین داخلی نیز نتوانست به‌خوبی از حقوق مالکان معنوی پاسداری کند، لذا کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی برای حمایت از حقوق مالکان معنوی شکل گرفت که در ذیل گزارش می‌گردد.
کنوانسیون پاریس
کنوانسیون بین‌المللی پاریس نخستین کنوانسیون مالکیت معنوی است که در راستای حمایت از حقوق مالکیت صنعتی در سال ۱۸۸۲ منعقد گردید.
کنوانسیون برن
یکی از کنوانسیون‌های بین‌المللی مهم در راستای حمایت از حقوق مالکیت معنوی، کنوانسیون برن است که در سال ۱۸۸۶ میلادی در شهر برن سوئیس منعقد گردید.
ویکتور هوگو قبلاً «انجمن بین‌المللی ادب و نشر» را در سال ۱۸۷۸ تأسیس کرده بود. فعالیت‌های این انجمن در واقع زمینه شکل گیری کنوانسیون فوق را بوجود آورد. فدراسیون سوئیس بنابه تقاضای این انجمن، سه کنفرانس دیپلماتیک را در سال‌های ۱۸۸۴، ۱۸۸۵، ۱۸۸۶ میلادی در شهر برن، برگزار کرد که در کنفرانس سوم، «کنوانسیون حمایت از آثار ادبی وهنری برن» به تصویب رسید. این کنوانسیون به‌عنوان یک معاهدۀ بین‌المللی و بدون مدت در تاریخ ۹ ستامبر ۱۸۸۶ در شهر برن منعقد گردید و اتحادیه‌ای را پدید آورد که به اتحادیه برن مشهور است. این کنوانسیون از زمان انعقاد تاکنون، هشت بار مورد تجدیدنظر واقع شده است که آخرین بار در سال ۱۹۷۹ در پاریس اتفاق افتاده است.
گستره حمایت‌های کنوانسیون برن: کنوانسیون برن بر حمایت از آثار ذیل تأکید نمود: هر نوع تولید اصلی در قلمرو ادبی و علمی و هنری، صرف‌نظر از شیوه و سبک و شکل بیان آنها. آثاری مانند کتاب‌ها بروشورها، کنفرانس‌ها، نطق‌ها، وعظ‌ها، آثار داستانی، آثار طراحی، نقاشی، معماری، مجسمه‌سازی، عکاسی، نقشه‌های جغرافیایی، آثار معماری و علمی همگی به‌عنوان مصادیق آثار فکری تحت حمایت این کنوانسیون قرار گرفتند (قاسمی،۱۳۸۵:۱۵۴)
حقوق مورد حمایت کنوانسیون برن: در معاهده برن دو نوع حق مورد حمایت قرار گرفته است:
- حقوق مادی: شامل حق انحصاری ترجمه، حق انحصاری نسخه بردای (تکثیر)، حق انحصاری اقتباس، حق انحصاری نمایش و عرضه، حق تعقیب (صفایی، ۱۳۷۵،۷۷).
۲۔ حقوق معنوی: منظور از حقوق معنوی این است که کسی حق تحریف یا تبدیل مفاد یک اثر که معرف شخصیت مؤلف است را ندارد. کنوانسیون برن، اولین سند بین‌المللی است که علاوه بر حقوق مادی، حقوق معنوی پدید آورندگان آثار را به رسمیت شناخته است. طبق این کنوانسیون، کشورها ملزم هستند که دو حق معنوی را به صاحبان آثار اعطا کنند: الف) حق حفظ نام خود بر اثر؛ ب) حق حفظ خودِ اثر.
مدت حمایت: طبق کنوانسیون برن حمایت از آثار فکری، مادام‌العمر است، یعنی تا زمانی که مؤلف زنده است مشمول حمایت این کنوانسیون می‌شود. آثاری که بدون نام مؤلف یا با نام مستعار انتشار یافته است به مدت پنجاه سال مورد حمایت قرار می‌گیرد.
معاهده مونته‌ویدئو
پس از شکل‌گیری کنوانسیون برن، برخی از کشورها به آن پیوستند اما کشورهای زیادی از پیوستن به آن استنکاف نمودند. از جمله کشورهای آمریکا به جز دو کشور برزیل و کانادا بقیه به این کنوانسیون نپیوستند؛ بلکه قراردادها و معاهدات منطقه‌ای بین خودشان منعقد کردند که مهم‌ترین آن معاهده مونته‌ویدئو بود. از ویژگی‌های مهم این قرارداد تثبیت اصل رفتار ملی و تأکید بر تشریفات خاص مثل ثبت و اخذ گواهینامه رسمی است.
کنوانسیون رم
در سال ۱۹۸۳ اتحادیه بین‌المللی انجمن‌های مؤلفان و آهنگسازان موافقتنامه‌ای را با فدراسیون بین‌المللی صنعت گرامافون و در راستای اصلاحیه‌های به عمل آمده توسط کنوانسیون برن، در خصوص حمایت از تولیدکنندگان صفحات موسیقی در برابر استفاده‌های غیرمجاز و پرداخت غرامت به آنها منعقد کرد تا این گونه ملاحظات در ضمیمۀ کنوانسیون برن مورد شناسایی و حمایت قرار گیرد. از طرف دیگر سازمان بین‌المللی کار، به جهت منافعی که از سال ۱۹۲۶ در خصوص حمایت از حقوق اجراکنندگان داشت، در سال ۱۹۳۹ در کشور سوئیس این موضوع را در جلسه‌ای مورد توجه و بررسی قرارداد. در این راستا طرح‌هایی با همکاری اعضای کنوانسیون برن تهیه گردید ولی به علت بروز جنگ جهانی دوم متوقف گردید. سرانجام پس از جنگ جهانی دوم به دنبال طرح‌هایی که در سال‌های ۱۹۵۱ و ۱۹۵۷ آماده شده بود، کمیته‌ای متشکل از کارشناسان سازمان جهانی مالکیت فکری و یونسکو و سازمان بین‌المللی کار، در لاهه در سال ۱۹۶۰ موضوع را مورد بررسی مجدد قرار داد و پس از آن در ۲۶ اکتبر ۱۹۶۱ در کنفرانس دیپلماتیک رم، به تصویب نهایی رسید. این کنوانسیون مشتمل بر ۳۴ ماده بوده و تحت سازمان جهانی مالکیت فکری می‌باشد.
کنوانسیون جهانی حق تألیف
این کنوانسیون در سال ۱۹۵۲ تحت نظر سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد یونسکو در ژنو برگزار شد و در سال ۱۹۵۵ به اجرا در آمد. دو دلیل عمده باعث بوجود آمدن این کنوانسیون بود، اول اینکه آمریکا به جهت ویژگی‌های خاص قوانینش مثل طی مراحل تشریفات اجباری به‌عنوان شرط حمایت و پیچیدگی در خصوص دورۀ حمایت که نمی‌توانست منطبق با کنوانسون برن باشد و به همین دلیل قادر به پیوستن آن نبود؛ و دوم اینکه کنوانسیون برن خواسته‌های کشورهای در حال توسعه را تامین نمی‌کرد، چرا که آنان در شرایطی که چند سال از پایان جنگک جهانی دوم می‌گذشت از یک سو نیازمند به ترجمه آثار فکری و پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی کشورهای پیشرفته بودند و از طرف دیگر پرداخت مبالغ سنگین حقوق مادی آن آثار نیز برای آنان مقدور نبود.
به هر صورت بعد از جنگ جهانی دوم، ایالات متحده به‌صورت یک ناشر بزرگ و به‌عنوان کشوری که محصولات منتشره خود را به دیگر کشورها تحمیل می‌کرد ظهور کرد و به دلیل اینکه قوانینش اجازه پیوستن به کنوانسیون برن را نمی‌داد، شرایط بین‌المللی حمایت از ناشر را نمی‌توانست فراهم کند؛ به همین خاطر علاقه‌مند به تصویب معاهده بین‌المللی دیگری بود که برای این کشور، کشورهای امریکای لاتین و دیگر کشورهایی که تمایل به پذیرش کنوانسیون برن نداشتند قابل قبول باشد؛ لذا در سال ۱۹۵۱، یونسکو کنفرانسی را در ژنو برگزار کرد تا چهارچوب کلی این توافق‌نامه را تدوین نماید. نتیجه این کنفرانس، کنوانسیون جهانی حق مؤلف شد که از سال ۱۹۵۵ به اجرا در آمد. این کنوانسیون که در سال ۱۹۵۲ توسط چهل کشور به امضا رسیده بود در حال حاضر ۹۴ عضو دارد.
سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)
در پی کنوانسیون پاریس و کنوانسیون برن، اداره‌ای برای انجام امور اداری آنان ایجاد گردید. در سال 1967، کنوانسیونی به نام تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری در استکهلم با هدف ایجاد هماهنگی بین این دو اداره و توسعه ابزار لازم برای انطباق و روزآمد نمودن آنها تشکیل گردید و در سال 1970 با نام WIPO آغاز به کار نمود. در سال ۱۹۷۴این سازمان به‌عنوان یکی از شانزده آژانس وابسته به سازمان ملل معرفی گردید تا بتواند فعالیت‌های مالکیت فکری را ارتقاء بخشیده و انتقال تکنولوژی را به کشورهای درحال توسعه تسهیل نماید.
شرایط عضویت در WIPO: مهم‌ترین شرط برای عضویت در این سازمان، ارائه شواهد کافی و مدارک لازم مبنی بر تعهد کشور متقاضیِ عضویت به رعایت حقوق مالکیت فکری می‌باشد. کلیه کشورهای عضو WIPO موظفند در چهارچوب مالکیت معنوی با سایر کشورهای عضو نیز مانند اتباع خود عمل نمایند و کلیه امتازات قانونی وحقوقی اتباع خود در زمینه مالکیت صنعتی را با اتباع سایر کشورهای عضو اعطاء نمایند. اعضاء همچنین موظفند تا سازمانی تحت عنوان اداره مالکیت صنعتی ایجاد نمایند و این اداره موظف است زمینه اجرای مفاد کنوانسیون‌های مرتبط اعم از پذیرش درخواست‌های بین‌المللی ثبت بررسی، صدور گواهینامه و اوراق مربوطه، انتشارموضوع در نشریه رسمی و اداری، پیگیری و پاسخ دهی تقاضانامه‌های اتباع سایر کشورهای عضو و ایجاد بانک اطلاعاتی مربوط به مالکیت صنعتی را فراهم نمایند.
امتیازات عضویت در WIPO : کاهش هزینه‌های پست؛ برخورداری از همکاری سازمان‌های وابسته در کلیه کشورهای عضو به‌منظور اعلام اختراعات، نشان تجاری و کلیه دارائی‌های معنوی مخترعین، مبتکرین صاحبان فعالیت‌های تجاری و نیز صاحبان آثار فکری کشور؛ دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی WIPO و بانک‌های مشابه کشورهای عضو در زمینه مالکیت فکری؛ برخورداری از خدمات مرکز داوری و حل اختلاف WIPO؛ استفاده از خدمات مرکز آکادمی جهانی WIPO؛ همکاری نظام قضایی کشورهای عضو در جلوگیری از سوءاستفاده از حقوق مالکیت معنوی؛ همکاری گمرکی کشورهای عضو در جلوگیری از سوءاستفاده سایر کشورها از اختراعات، نشان تجاری و اسامی جغرافیایی؛ برخورداری از خدمات مشاوره‌ای و مطالعاتی در زمینه ساختار تدوین مقررات و آئین‌نامه‌های اجرایی ادارات مالکیت فکری کشور؛ برخورداری از خدمات و کمک‌های سازمان WIPO در زمینه تجهیز و مدرنیزه کردن ادارات ثبت کشورهای عضو، از امتیازات عضویت در این سازمان است.
معاهده حق مؤلف WIPO
یکی دیگر از تلاش‌های جامعه بین‌المللی برای رفع نواقص کنوانسیون‌های حقوق مؤلف، در قالب کمیته کارشناس سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) صورت گرفت و با پرداختن به مسائل که بعضاً در موافقت‌نامه پاریس نیز مطرح شده بود. گام مهم دیگری در این راستا برداشت که ثمره آن در قالب معاهده حق مؤلف در سال 1966 میلادی در شهر ژنو و با استناد به ماده 20 کنوانسیون برن که به دول عضو اجازه انعقاد معاهداتی راجع به آثار ادبی و هنری داده است ظاهر گردید. این معاهده از 6 مارس 2002 به اجرا در آمده و زیر نظر سازمان جهانی مالکیت فکری اداره می‌شود.
برخی از نوآوری‌های معاهده حق مؤلف WIPO
۱۔ توسعه آثار ادبی و هنری تحت حمایت: در این معاهده، برنامه‌های رایانه‌ای، صرف‌نظر از نوع رسانه یا روش و شکل نمود عینی آنها و نیز مجموعه داده‌ها و اطلاعات تهیه شده در اشکال گوناگون (همانند سایت‌های رایانه‌ای) صراحتاً در زمره آثار تحت حمایت قرار داده شده‌اند.
۲۔ توسعه حقوق پدید آورند گان: در معاهده WIPO، سه نوع حقوق به حقوق مالی مولفین اضافه گردیده که در کنوانسیون‌های حق مؤلف سابقه نداشته است:
۱-۲۔ حق اجازه: پدیدآورندگان حق صدور اجازه قراردادن نسخه‌های اصلی و کپی برنامه‌های رایانه‌ای، آثار سینمایی و آثار صوتی ضبط شده خود به عموم یا منع از آن را دارند.
۲۔۲۔ حق توزیع: پدیدآورندگان حق صدور اجازۀ قرارداد نسخه‌های اصلی یا کپی اثر خود در دسترس عموم از طریق فروش وسایر طرق انتقال مالکیت یا منع از آن را دارند.
۳۔۲۔ حق ارسال برای عموم: مولفین حق صدور اجازه هر نوع ارسال اثر خود برای عموم از طریق گوناگون ارتباطی و یا منع از آن را دارا می‌باشند.
- کلیه کشورهای عضو معاهدۀ حق مؤلف WIPO، ملزم به رعایت مقررات کنوانسیون برن (با اصلاحات بعدی) هستند حتی اگر رسماً به این کنوانسیون ملحق نشده باشند؛ اما اصل عضویت در معاهده WIPO اختیاری است (قاسمی، 190:1385).
