گزارش کتاب «غنا و موسیقی» مقام معظم رهبری؛
مفصلترین درس دربارۀ حکم فقهی غنا
محمدصادق ابراهیمی
لید: بررسی برخی از اقوال خلاف مشهور، بررسی روایات تحسین و تحزین در قرائت قرآن، چکیده بحثهایی چون نادرست بودنِ استثنای تلاوت قرآن از حرمت غناء، روایات گریهوزاری بر میت، حرمت استماع غنا، شبهات حکمیه، موضوعیه، مفهومیه به همراه دیگر اشکالات، مجموع روایات دیگر و علت عدم ذکر بعضی از روایات، کلام ائمه، قاعده کلی حرمت برای موسیقی و سپس سؤالات مختلف در زمینه غناء، رقص و… از دیگر عناوین و موضوعات این کتاب است.
اشاره: درسنامه «غنا و موسیقی» متن درسهای تخصصی و خارج فقه رهبر معظم انقلاب اسلامی در مورد و احکام فقهیِ انواع موسیقی و غناء است که انتشارات فقه روز (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، آن را در ۵۶۰ صفحه رقعی، به سال ۱۳۹۶، منتشر کرده است. موضوع غناء و موسیقی، سابقهای بسیار طولانی در تاریخ بشر دارد و یکی از موضوعاتی است که در میراث مکتوب مسلمانان، احادیث و داستانهای بسیاری در بارهی آن به جای مانده و تقریباً در اکثر کتب فقه و حدیث، از آن و مسائل متعدد مرتبط با آن سخن رفته و امروز نیز جزو مسائل مبتلابه و فراگیر جامعه اسلامی است. بااینوجود، پیش از این، چندان کار علمی و محققانهای در خصوص آن صورت نپذیرفته بود. کتاب «غنا و موسیقی» در واقع برای پر کردنِ این خلأ علمی سامان یافته است که تا حدّ بسیار زیادی، تکلیف متدینان و نهادهای فرهنگی را در این زمینه روشن کرده است. در زیر گزارشی از محتوای این کتاب، از نگاه شما میگذرد:
درسنامة غناء و موسیقی، متن منقّح ۷۵ جلسهی تدریس در خارج فقه حضرت آیت الله العظمی خامنهای (مدظله)، از جلسه ۲۵۰ در تاریخ ۴/ ۹/ ۱۳۸۷ تا جلسهی ۳۲۵ مورّخ ۶/ ۱۱/ ۱۳۸۸است.
این کتاب به دلیل ویژگیهای ذیل در موضوع خود منحصربهفرد است:
- از طولانیترین دروس حوزهها در موضوع خاصی مانند غنا است؛ در حالیکه معمولاً این بحث در حوزههای علیمه با چند جلسه در یکی از دو هفته به سرانجام میرسد.
- تمام احادیث غناء و متعلقات آن، سنداً و متناً به تفصیل بررسی شده و اساساً شروع بحث با بررسی احادیث مسئله است؛ درحالیکه در هیچیک از آثار استنباطی غناء و هیچیک از از دروس خارج، همهی احادیث با این دقّت بررسی نشده است.
- علاوه بر احادیث، معظمله به همهی رسالههای غناء و منابع، مراجعه کرده و حتّی از استفتائات فقهای بزرگ معاصر، مانند امام خمینی، آیت الله خوئی، آیت الله اراکی هم غفلت نکردهاند؛ در حالیکه رسم رایج آن است که معمولاً به کتاب «مکاسب» شیخ انصاری و حواشی و متعلقّات آن بسنده میشود.
- متعرض مباحث متناسب با غناء مانند «رقص» نیز شده است.
- مهمتر از همه، نداشتنِ مانع نفسانی در نام بردن و مراجعه کردن به آثار معاصران بلکه طلاب است. در باره امام خمینی گفتهاند: «از اینکه از کار علمی دیگران حتی معاصران و طلاب تعریف و تمجید کند و نام ببرد هیچ مانعی نفسانی نداشت» واین امر در درس معظمله و کتاب مورد نظر به خوبی مشهود است که از کار طلاب معاصر هم نام میبرند و هم به آن مراجعه میکنند.
جریان اموی و مروانی و عباسی در پی ترویج و تبلیغ غناء در جامعه اسلامی و جریان اهلبیت (ع) و موالیان آن مخالف با آن بودند. خط اهلبیت (ع) مبارزه با غناء و آنچه در دربار بنیامیه و مروانیان و بنیعباس میگذشته بود و هیچ نوع دفاع یا تأیید و ترویج غناء به ائمه هدی نسبت ندادهاند.
فهرست مطالب این کتاب به بخشهای مختلفی تقسیم میشود. بخش نخست به اهمیت مسئله غناء، بحث غناء در عصر حاضر، لزوم شناخت حدود شرعی مسئله، مقصد اصلی در باب مکاسب، لزوم بررسی حکم و موضوع غنا، مسلم بودن حرمت اجمالی غناء، وجه بررسی اجماع، اختلافی بودن حدود حرمت غناء، روایات و تضعیف منبع بودن عقل در بحث غناء اختصاص دارد.
در بخش دستهبندی و بررسی روایات، دسته اول روایات وارده در ذیل آیات به احتساب روایات مختلف، دسته دوم روایات غیر وارده در ذیل آیات، دسته سوم روایات استماع غنا در شانزده روایت، دسته چهارم روایات کسب مغنیه به احتساب چهارده روایت، دسته پنجم روایات مربوط به غناء در قرآن، و در نهایت نیز جمعبندی روایات و ترتیب بحثهای آینده آورده شده است.
پس مباحثی چون معنای غناء در کلام نراقی، کلام شیخ اعظم، کلام مرحوم اصفهانی، کلام صاحب مفتاحالکرامة در تأیید نظر مختار، کلام شیخ در مورد اطراب، ادعای مرحوم فیض کاشانی مبنی بر انصراف روایات به غنا زمان ائمه (ع) و نقد کلام فیض به همراه انتقادات و تشریحات بیان شده است.
بررسی برخی از اقوال خلاف مشهور، بررسی روایات تحسین و تحزین در قرائت قرآن، چکیده بحثهایی چون نادرست بودنِ استثنای تلاوت قرآن از حرمت غناء، روایات گریهوزاری بر میت، حرمت استماع غنا، شبهات حکمیه، موضوعیه، مفهومیه به همراه دیگر اشکالات، مجموع روایات دیگر و علت عدم ذکر بعضی از روایات، کلام ائمه، قاعده کلی حرمت برای موسیقی و سپس سؤالات مختلف در زمینه غناء، رقص و… از دیگر عناوین و موضوعات این کتاب است.
در طلیعه مباحث مقدماتی کتاب میخوانیم: «غناء جزو مباحث مهمه است، خودِ مسئله، مسئلة مشکلی است. مقدار روایتی که از ائمه (علیهمالسلام)، در باب غناء وارد شده است، دربارة کمتر محرّمی از محرّمات وارد شده که نشاندهندة اهمّیت مسئله است»… «علاوه بر اینکه در دوران ما، با این وسایل ارتباطیِ گوناگونی که وجود دارد مسئلة غناء از گذشته اهمیتش بیشتر است».
نتایج حاصله از تحقیقات معظمله در این دروس و کتاب حاکی از آن است که حرمت غناء فیالجمله جزو مسلّمات فقه شیعه است. در فقه امامیه تقریباً جزو واضحات و مسلّمات، همین حرمت غناء است؛ بعضی ادعای اجماع و بعضی ادّعای لاخلاف کردهاند. بااینوجود، مواردی به عنوان مستثنیات باب غناء نیز مطرح شده است که مورد اختلاف است. به عنوان مثال، برخی حداء را که در فارسی، حدی به آن گفته میشود و آهنگی بوده که برای راه رفتن و سرعت گرفتن شتر میخواندند استثناء کردهاند. برخی نیز غناء در عروسی را استثناء کردهاند؛ چنانکه برخی غناء در تلاوت قرآن را استثناء دانستهاند. هم چنین در مورد معنای غناء و حدود و دایرهی موضوع آن، اختلاف هست.
روش بحث معظمله در این اثر این است که ابتدا ادلة را که در این باب وجود دارد را بیان میکند و سپس به بیان نظریات فقها و نظریه مختار خود میپردازد.