گزارش کتاب «نظام مسائل فقه هنر و رسانه»
نگرش سیستمی در فقه هنر و رسانه
محمدصادق ابراهیمی
اشاره: نظام مسائل فقه هنر و رسانه، اثری است که حجت الاسلام و المسلمین علی نهاوندی، پژوهشگر عرصه فقه هنر و رسانه، به رشته تحریر در آورده و انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، آن را در 186 صفحه رقعی، به سال 1398، منتشر کرده است. فقه هنر و رسانه، یکی از رشته‌های نوظهور است که به مسائل معاصر فقهی در زمینه هنر و رسانه می‌پردازد. از آنجا که مسائل این رشته، سراسر مستحدث و نوپدید می‌باشد، از کمبود منابع، به شدّت رنج می‌برد. کتاب حاضر، در واقع نخستین اثری است که تلاش می‌کند در راستای رفع کمبود مذکور، در یک روندِ سیستماتیک، نظام مسائل این دانشِ نوپا و در عین حال ضروری را طراحی و ایده‌پردازی کند. نوشته پیش‌رو، گزارشی از محتوای این کتاب، به قلم حجت الاسلام محمدصادق ابراهیمی، دانش آموخته دکتری حقوق جزا از جامعه المصطفی است.
نگرش سیستمی در نظام‌مند کردن موضوعات فقهی حضور فعال دارد و نظام‌مندی در حقیقت ایجاد یک ساختار منطقی برای تعیین و مشخص کردن جایگاه، اولویت و محل استقرار یک موضوع در میان انواع موضوعات فقهی است که به ارزش‌گذاری و کمّیت گذاری موضوعات فقهی در سطوح و ابعاد و حوزه‌های متفاوت می‌انجامد. ازاین‌رو، نظام‌مندی مسائل و موضوعات فقه هنر و رسانه، موجب شناخت و تشخیص درست و کامل مصادیق و دغدغه‌های فقه هنر و رسانه می‌شود و افق و چشم‌انداز پژوهش فقهی در حرکت کلان هنر و رسانه را روشن می‌کند.
کتاب، از یک مقدمه و سه بخش تشکیل شده است. در مقدمه، نویسنده منظور خویش از نظام مسائل فقه هنر و رسانه و ضرورت آن را تبیین نموده است. در طلیعه مقدمه چنین می‌خوانیم: «نظام مسائل فقه هنر و رسانه، درصدد برقراری روابط و تدوین ضوابط شرعی میان مسائل هنری و رسانه‌ای با احکام فقهی است». شایان ذکر است که در نظام مسائل، مسائلی که باید حل شوند مشخص می‌شوند، نه راه‌حل‌ها.
در خصوص اهمیت و ضرورت طرح نظام مسائل، نویسنده معتقد است: «نگرش سیستمی در نظام‌مند کردن موضوعات فقهی حضور فعال دارد و نظام‌مندی در حقیقت ایجاد یک ساختار منطقی برای تعیین و مشخص کردن جایگاه، اولویت و محل استقرار یک موضوع در میان انواع موضوعات فقهی است که به ارزش‌گذاری و کمّیت گذاری موضوعات فقهی در سطوح و ابعاد و حوزه‌های متفاوت می‌انجامد». ازاین‌رو، نظام‌مندی مسائل و موضوعات فقه هنر و رسانه، موجب شناخت و تشخیص درست و کامل مصادیق و دغدغه‌های فقه هنر و رسانه می‌شود و افق و چشم‌انداز پژوهش فقهی در حرکت کلان هنر و رسانه را روشن می‌کند.
به باور نویسنده، روش شناسایی مسائل و روابط عبارت‌اند از: 1. گردآوری واژه‌ها، روابط و داده‌های موجود؛ 2. یافتن مصادیق مسائل عام؛ 3. ردیابی روابط؛ 4. تعریف متغیرها.
همچنین کارکردهای نظام مسائل عبارت‌اند از: 1. تعیین اولویت‌ها، 2. یافتن راه‌حل‌ها؛ 3. ارزیابی طرح‌ها و ایده‌ها.
بخش اول: اثر هنری و رسانه‌ای
این بخش خود از سه فصل تشکیل شده است. فصل اول، عهده‌دار تبیین مفهومی «نمایش» است که به مسائل همچون مسائل پیشاتولید، مسائل تولید، عوامل انسانی (تهیه‌کننده، کارگردان، تصویربردار، گریمور، فیلمنامه‌نویس، بازیگر، روابط میان هنرپیشگان از قبیل نگاه، صحبت و گفتگو و…)، عوامل غیرانسانی (لوکیشن، آکسسوار، موسیقی، تدوین، دوبله، فیلمنامه) و مسائل پس از تولید (مسائل مرتبط با پخش، مسائل کلی، مسائل مخاطبان)، می‌پردازد. فصل دوم بخش نخست، عهده‌دار طراحی و شناسایی مسائل مرتبط با موسیقی نمایش است که شامل مسائل همچون سؤالات کلی، نمایش ساز، حوزه مکان و زمان پخش، حوزه سازبندی و گونه موسیقی، حوزه خواننده، به‌کارگیری چهره‌های موسیقایی، برنامه‌سازی آموزش موسیقی و حوزه شعر و کلام پرداخته است. فصل سوم، مسائل مرتبط با فضای مجازی را شناسایی نموده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: معاملات و بیع در فضای مجاز چه حکمی دارد؟ خیارات در بیع مجازی جاری می‌شود یا خیر؟ فروش فیلترشکن جایز است یا خیر؟ خریدوفروش اکانت بازی‌های آنلاین شرعی است یا نه؟ کسب درآمد از راه هک و سرقت اطلاعات چه حکمی دارد؟ رعایت‌نکردن حق مالکیت معنوی و قانون کپی‌رایت چه حکمی دارد و….
بخش دوم: نظام مسائل مؤلف هنری و رسانه‌ای
این بخش، از یک مقدمه و هجده گفتار تشکیل شده است. نویسنده در مقدمه توضیح داده است که منظور از مؤلف، همان تولیدکننده و سازنده آثار هنری و رسانه‌ای است. در گفتارهای هیجدگانه به مسائل ذیل پرداخته شده است:
گفتار اول: مسائل ناظر به بازیگر و مالکیت او؛
گفتار دوم: فیلم و مالکیت آن؛
گفتار سوم: تئاتر، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار چهارم: صنایع‌دستی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار پنجم: هنرهای تزیینی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار ششم: موسیقی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار هفتم: ادبیات، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار هشتم: معماری، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار نهم: تصویر، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار دهم: نقاشی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار یازدهم: گرافیک، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار دوازدهم: عکس، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار سیزدهم: مجسمه، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار چهاردهم: عروسک، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار پانزدهم: پویانمایی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار شانزدهم: رسانه، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار هفدهم: فضای مجازی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار هجدهم: بازی‌های رایانه‌ای، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری.
بخش سوم: نظام مسائل مرتبط با مخاطبان هنری و رسانه‌ای
این بخش نیز از یک مقدمه و هفده گفتار تشکیل شده است. نویسنده در مقدمه بیان می‌کند که مخاطب، کسی است که محتوا برای او تهیه، تنظیم و عرضه می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، کسی که از نمائات و فوائد یک محصول هنری و رسانه‌ای استفاده می‌کند، مخاطب هنری و رسانه‌ای است. گفتارهای هفده‌گانه این بخش، به شناسایی و تنظیم مسائل زیر می‌پردازد:
گفتار اول: بازیگر، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار دوم: فیلم، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار سوم: تئاتر، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار چهارم: صنایع‌دستی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار پنجم: هنرهای تزیینی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار ششم: موسیقی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار هفتم: ادبیات، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار هشتم: معماری، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار نهم: تصویر، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار دهم: نقاشی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار یازدهم: عکس، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار دوازدهم: مجسمه، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار سیزدهم: عروسک، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار چهاردهم: پویانمایی (انیمیشن)، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار پانزدهم: رسانه، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار شانزدهم: فضای مجازی، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری؛
گفتار هفدهم: بازی‌های یارانه‌ای، مالکیت، اقتصاد، اشتغال و سرمایه‌گذاری.
پایان‌بخش کتاب، اصطلاح‌نامه است که به تبیین و توضیح برخی اصطلاحات هنری پرداخته است؛ اصطلاحاتی نظیر: اکانت بازی، بُته جقّه، بولگاری، پازل السا و آنا، پول‌شویی، تئاتر، تم مینیون، تم کراس، دکوپاژ، دیتابیس، زومبا، ساروج بری، سازهای موسیقایی، سازبندی، سبک بوهر، سبک مینیمال، سبک ویکتور و رولف، طرح ترنج، ظروف کوباچی، عکاسی، فیلم داستان، گردن‌بند ماریا فیلکس، گونه موسیقی، مجسمه‌سازی، مدل کایا گربر، نقاشی، نورپردازی، ولنتاین و ویترای.
