گزارشی از کاخ گلستان
کاخ گلستان، کاخی قدیمی و با قدمت صد و پنجاه ساله است که معماری آن به تقلید از معماری دوره صفویه در دوره قاجار و به دستور ناصر الدین شاه ساخته شد و پس از او توسط شاهان دیگر قاجار تکمیل گردید. این کاخ در شلوغ‌ترین بخش تهران، بازار قرار گرفته است. انسان وقتی وارد محوطه کاخ میشود دور تا دور خود را احاطه شده از ساختمان‌هایی میبیند که سنت ایرانی در عرصه معماری، کاشی‌کاری، نقاشی و دیگر هنرهای تزئینی را تداعی می‌‌کند و انسان چند ثانیه این مسئله را که در مرکز شلوغ‌ترین نقطه شهر تهران قرار گرفته، به فراموشی می‌سپارد و آنچه که انسان را از این خیال و احساس بیرون می‌برد، ساختمان‌های جدید و بلندی است که در قسمت بیرونی کاخ برافراشته شده است و در کنار معماری سنتی، مدرنیته را به یاد انسان می‌آورد و چشم‌انداز ناهمگونی را به نمایش می‌گذارد.
فرهنگ دهخدا درباره کاخ گلستان می‌گوید: این کاخ از ابنیه دوره ناصری است که در اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه اثری از آن وجود نداشت و تنها در محوطه این کاخ، باغ بزرگ و زیبایی بود که شاه قاجار از اندرونی خود جایی که هم‌اکنون به عمارت خوابگاه معروف است و محل یکی از ادارات وزارت دارائی است ( این سخن در دوره مرحوم دهخدا و حکومت پهلوی گفته شده است) برای تفریح و تفرج به آن‌جا می‌رفت، پس از این ناصرالدین‌شاه تصمیم گرفت که برای جواهر سلطنتی خود موزه‌ای بسازد، از این‌رو یک هفته پس از آن، شاه در جائی که اکنون کاخ گلستان برپاست، چندین متر زمین را کندند تا شالوده بنائی را که فقط محل نگهداری جواهر گران‌بهای سلطنتی ایران باشد پی‌ریزی کنند. ساختمان کاخ گلستان در حدود پنج سال طول کشید و در هر هفته خود ناصرالدین‌شاه به آن‌جا می‌آمد و بر روند ساخت کاخ نظارت می‌نمود. پس از اتمام ساختمان کاخ، جواهر سلطنتی به تالار موزه برده شد و در جعبه آینه‌های بزرگ کاخ که در دیوارجای دارد، چیده شد و سپس ناصرالدین‌شاه شخصاً برای افتتاح به آن جا رفت. (1)
این کاخ از چندین تالار و بخش‌های متفاوت تشکیل شده است که از جمله آن‌ها تالار مرمر، تالار آینه، نگارخانه، ساختمان شمس‌العماره، ساختمان بادگیر، موزه و چند بخش جدید‌التاسیس است که این تالارها دورتادور باغ ساخته شده است. از جنبه معماری و هنر تزئینی باید این کاخ را در دو بخش بیرونی و درونی تالارها و کاخ‌ها مورد بررسی قرار داد. قسمت بیرونی این کاخ‌ها مملو از کاشی‌کاری‌های مرصع، لعاب‌دار، گاه برجسته و یا نقاشی شده میباشد که بر روی این کاشی‌ها تصاویر گل‌ها و نقوش اسلیمی، نقاشی‌هایی از رودخانه‌ها، خانه و مناظر اروپایی است که خود حاکی از تاثیرپذیری دوره قاجار از عناصر مدرن غربی است. تاثیری که شروع آن را باید از دوره صفویه و عباسی دوم بدانیم و تا عصر قاجار ادامه یافت. به ویژه در نگارخانه کاخ آثار آن را در نقاشی‌ها بیشتر حس می‌کنیم و گویای این امر است که در دوره قاجار علاوه بر شاهان، اهل هنر و توده مردم هم متاثر از عناصر غربی بودند و تصاویری که در کاشی‌های بیرونی کاخ ترسیم شده، خود حکایت از این تاثیر دارد. در سراسر این کاخ و تالارها با کاشی‌کاری‌هایی مواجه هستیم که سراسر دیوارها را پوشانده‌اند و بسیاری از این کاشی‌کاری‌ها با یکدیگر هماهنگی و تناسب ندارند و از جهت فرم، رنگ و اشکال بسیار متفاوت و غیر متناسب با یکدیگر، نصب شده‌اند که شاید به قصد تنوع و نوآوری مورد توجه کاشی‌کاران و هنرمندان آن دوران قرارگرفته باشد، اما در بعضی از موارد، نقوش، تصاویر و رنگ‌های به‌کار برده شده بر روی کاشی‌ها بسیار ناهمگون و بدوی به نظر می‌رسد و از رنگ‌های نامتناسب در کنار هم استفاده شده است که خود حاکی از کم‌توجهی و یا کج‌سلیقگی است. در بعضی از دیوارها، کاشی‌ها فرو ریخته است که البته در سال‌های گذشته، مرمت و بازسازی شده است که گاهی این مرمت‌ها بسیارناشیانه و با بی‌حوصلگی انجام گرفته است، به طوری که اشکال ناهمگونی را در یک بخش گردآوری نموده است. به هر ترتیب به نظر می‌رسد که کاشی‌کاری و نقاشی روی کاشی که گاه به صورت افراطی تمام فضای دیوارها را پر نموده است از عناصر اصلی هنر در معماری شاهانه بوده است. به این جهت تمامی دیوارها مملو از این کاشی‌های مزین به تصاویر و نقاشی است. به علاوه در غالب کاشی‌کاری‌ها تصاویر شیر و خورشید که نماد پادشاهی ایران و عناصر کهن سنت هنری است به چشم می‌خورد که گاه شیر و خورشید به صورت ناشیانه تصویر شده است.
همچنین در مقابل درب ورودی کاخ در تالار مرمر تخت تاج‌گذاری شاهان قاجار دیده میشود که بر دوش چند نفر حمل میشود که علاوه بر تاج‌گذاری شاهان قاجار برای تاج‌گذاری شاهان پهلوی هم مورد استفاده قرار گرفته است و پهلوی اول و دوم نیز در این مکان تاج‌گذاری نموده‌اند تا استمرار و توالی حکومت شاهانه خویش را که به ارث رسیده از پادشاهی کهن است به نمایش بگذارند.
در دور تا دور این تالار و در رواق‌های تمامی تالارها از آینه‌کاری استفاده شده است. آینه‌کاری در عصر قاجار برای تزیین فضای درونی تالارها مورد استفاده قرار میگرفته است که نمونه‌های دیگر آن را که متعلق به عصر قاجار و به دستور شاهان انجام شده در صحن آینه حرم حضرت معضومه(س) در قم و رواق‌های حرم امام رضا(ع) در مشهد می‌بینیم که بنا به کتیبه‌ای که در سردرب صحن آینه حرم حضرت معصومه(س) می‌بینیم، این صحن و آینه‌کاری آن توسط فتحعلیشاه درست شده است که سرانجام خود فتحعلیشاه قاجار و دو تن از دیگر پادشاهان قاجار در همین مکان، در اتاق روبه‌رویی همین صحن آینه در جنب آرامگاه حضرت معصومه(س) دفن شده‌اند.
در کنار تالار مرمر فضایی ایوان مانند که محل استراحت و خلوتگاه ناصرالدین‌شاه بوده است به چشم می خورد که تختی بلند در آن ساخته‌اند و روبه‌روی آن چشم‌انداز زیبایی هم از درختان کاج مشاهده میشود که در قسمت عقب این خلوتگاه، مجسمه‌ای مرمرین از ناصرالدین‌شاه که شبیه به سنگ قبر میماند، قرار گرفته است.
از دیگر تالارهای این کاخ، ساختمان شمس العماره است که دارای ارتفاعی بلند است و به نظر می‌رسد در دوره ناصرالدین‌شاه ساختمانی با این ارتفاع کمتر وجود داشته است. آن‌طور که نقل شده است ساختمان شمس‌العماره به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شده است و او هر گاه دلش میگرفت و احساس حزن میکرد، به این ساختمان میآمده و چشم‌اندازهای بیرونی را که سرسبز و زیبا بود، مینگریسته است. البته در قسمت بیرونی این ساختمان و در محوطه حیات، استخر بزرگی وجود داشته که در تصاویر به یادگار مانده از آن دوران وجود دارد و به نظر می‌رسد در دوره‌های بعد تبدیل به باغ شده است. از تابلوی نصب شده در درون این تالار فهمیده میشود که این ساختمان و تالار جنبی آن، که معروف به بادگیر است، در سال 1240هجری شمسی و به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شده‌اند و از عکس‌هایی که در درون تالار شمس‌العماره نصب شده، فهمیده میشود که ضیافت‌ها و مهمانی‌ها و بزم‌های شاهانه ناصرالدین‌شاه در درون این تالار انجام میشده است. درون این کاخ، سراسر با آینه‌کاری تزئین شده است که همان‌طور که عرض شد از هنرهای تزیینی زمان قاجار تلقی میگشت.
از دیگر بخش‌های این کاخ، نگارخانه است. در درون این تالار مجموعه‌ای از نقاشی‌های دوره قاجار به چشم می‌خورد که نوعاً تصاویر و پرتره‌های شاهان قاجار همچون ناصرالدین‌شاه و فرزندانش، مناظر طبیعی و تصاویر شاهان و دولت‌مردان در مجالس شاهانه میباشد. در این نگارخانه تعداد هفتاد تابلو از کمال‌الملک به چشم می‌خورد که بر روی دیوارها نصب شده است. به غیر از کمال‌الملک تابلوهای نقاشی پاره‌ای از نقاشان بزرگ قاجار و چند تابلو از نقاشی‌های ناصرالدین‌شاه هم دیده میشود. علاوه بر نقاشی‌ها دو پیانو هم در این تالار به چشم می‌خورد که متعلق به ناصرالدین‌شاه است که از فرانسه برای او هدیه آورده بودند. ناصرالدین‌شاه از جمله شاهانی بود که سفرها و سیاحت‌های او به اروپا بسیار معروف است. او از نخستین کسانی بود که ابزار و آلات هنری همچون دوربین عکاسی را وارد ایران ساخت و مورخان نقل نموده‌اند که او برای سفر به اروپا آنقدر کوشا و جدی بوده که گاهی هزینه سفر خود را از کشورهای دیگر استقراض میکرده و سپس برای ادای استقراض خویش از مردم مالیات اخذ میکرده است.
به هر ترتیب باید گفت در دوره‌های گذشته همچون عصر ایلخانان، تیموریان، صفویه و قاجار همواره آثار هنریای همچون معماری بناها و ساختمان‌های مجلل، نقاشی‌ها، گچ‌بری‌ها، کاشی‌کاری‌ها و دیگر هنرهای تزئینی توسط دربار و با حمایت‌های مالی شاهان خلق میگشت و کمتر برای توده مردم امکان‌پذیر بود تا بتوانند به طور مستقل به خلق آثار هنری دست زنند و این امر نیز در کاخ گلستان به وضوح دیده میشود.
با توجه به گردآمدن مجموعه‌ای از آثار هنری دوره قاجار در کاخ گلستان اعم از معماری، نقاشی، هنرهای تزئینی و غیره میتوان گفت که دیدار از کاخ گلستان برای دانشجویان هنر بسیار جالب توجه خواهد بود و همان‌طور که اگر کسی بخواهد هنر عصر صفویه را در یک مکان به یکباره ببیند، با دیدن نقش جهان اصفهان این امر برای او تحقق خواهد یافت، میتوان به جرأت گفت که هنر عصر قاجار و فضای فکری و عناصر تاثیرگذار بر هنر این دوره را میتوان در کاخ گلستان مشاهده نمود و شاید آنچه را که یک دانشجوی هنر باید در ده‌ها کتاب آن‌هم به صورت پراکنده مطالعه کند، در این مکان به یکباره میبیند و چه بسا با یک تجربه بصری و دیداری که از این کاخ برای او حاصل میگردد، اندوخته‌های هنری بیشتری گردآوری میشود و او خود میتواند عناصر موثر بر هنر عصر قاجار را که پاره‌ای از آن تحت تاثیر هنر غرب و مدرنیته میباشد، به وضوح دریابد. به علاوه فضای متفاوت کاخ گلستان با فضای بیرونی کاخ که در مرکز بازار تهران میباشد، موجب میگردد که انسان پس از ورود به کاخ احساس کند که از جهت زمانی به عقب برده شده و در دوره قاجار قرار گرفته است و هر فردی میتواند دقیقاٌ آن را احساس کند.
1. علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، تصحیح محمد معین و همکاران، چاپ دوم، دانشگاه تهران، تهران، س 1377، ج 12، ص 17937 ( ذیل عنوان کاخ گلستان ).
