ادبیات ویرانه‌ها

فقر و ادبیات آلمانی

یادداشت:
می‌دانیم که فقر همانند مرگ، عشق و جنگ، یکی از پدیده‌­های اساسی در تاریخ حیات بشری است و از آن‌جا که ادبیات، آیینه زندگی و بازتاب آن شمرده می­شود، لاجرم گریزی از پرداختن به این مقوله نیست.
و باز می‌دانیم ادبیات هر کشور با توجه به پیشینه آن کشور بیش یا کم از این پدیده تأثیر گرفته و به آن نیز پرداخته است. طبیعی است کشورهایی که بیشتر با فقر دست به گریبان بوده­‌اند – مانند کشورهای آمریکای لاتین یا روسیه – بیشتر نیز تحت تأثیر فقر آثاری با این مضمون ساخته و پرداخته‌­اند.
آلمان نیز هر چند کشور فقیری نبوده است اما به سبب از سر گذراندن دو جنگ جهانی و چندین جنگ منطقه‌ای در طول تاریخ خود، در چندین برهه مزه فقر را چشیده و به ویژه در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم آثار برجسته­ فراوانی با چنین مضمونی خلق کرده است.
گزارش حاضر می­کوشد با گذری در تاریخ ادبیات داستانی آلمانی و کشورهای آلمانی زبان از یک سو تأثیر پدیده فقر در ادبیات این کشورها را بررسی کند و از سوی دیگر به معرفی مهمترین آثاری که فقر را مضمون اصلی خود برگزیده‌­اند بپردازد.
ادبیات امروز آلمانی پدیده­ای مستقل و متفاوت از ادبیات سده گذشته و حتی سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم است. ادبیات آلمانی پس از جنگ جهانی دوم بیش از هر زمانی در طول حیات خود از سنت ادبی و میراث گذشته‌­اش فاصله گرفته است. با این حال نگاهی به پیشینه ادبیات آلمانی ما را در فهم دگرگونی ژرفی که به خود دیده است یاری خواهد داد.
اگر بخواهیم حیات ادبیات آلمانی را از آغاز تا امروز طبقه‌بندی کنیم، مهمترین فصول چنین خواهند بود:

1- ادبیات آلمانی از پیدایی تا سده هجده
2- از سده هجده تا اوایل سده نوزدهم (نهضت طوفان و تهاجم)
3- نیمه دوم سده نوزده تا آغاز جنگ جهانی اول (پیدایش مکاتب دیگر)
4- از 1914 تا 1933 (دوره فترت دوره ادبیات جمهوری وایمار)
5- از 1933 تا 1945 (ادبیات در دوره نازی­‌ها و ادبیات در تبعید)
6- از 1945 تا به امروز (ادبیات معاصر آلمانی زبان)
گفتنی است تا نیمه دوم سده نوزده که دوره مکتب­های کلاسیسیسم و به ویژه رمانتیسم شمرده می­شود، ادبای آلمانی توجه چندانی به زندگی واقعی و مسائل معیشتی روزمره ندارند.
دوره کلاسیسیسم و رمانتیسم دوره آرمان‌ها و ایده‌­آل­‌ها است و نویسندگان نه به واقعیت‌­ها و آن‌چه هست بلکه به آن‌چه باید باشد نظر دارند و با دیده تحقیر به زندگی روزمره و مسائل آن از جمله مسائل مادی و فقر می­نگرند.
در واقع با پدیدار شدن مکتبی به نام رئالیسم است که به مضامینی چون فقر در ادبیات پرداخته می­شود. در نیمه دوم سده نوزده که دوره برآمدن رئالیسم است، جریان­‌هایی نیز ادبیات آلمانی را تحت تأثیر قرار دادند. در این برهه پس از افول ناپلئون و برآمدن حکومت مستبدانه قیصری در آلمان، بیشتر نویسندگان مخالف و آزادی‌خواه به فرانسه گریختند. در این تبعید ناگزیر، عده­ای از نویسندگان آلمانی که خود را «آلمانی جوان» می‌­نامیدند، با مقامات آلمانی درافتادند. این گروه و نیز گروه «پیش از انقلاب مارس» گرایش‌های سیاسی را در ادبیات آلمانی وارد کردند.
رفته رفته نویسندگانی نیز به رئالیسم و ناتورالیسم علاقه‌مند شدند. در این برهه ادبیات «بیدر مایر» (Bidermeir) که گونه‌­ای سبک هنری ملی و مردمی بود و نیز رئالیسم، پیشرفت قابل توجهی داشت. به رغم وفاداری ادبیات به سنت‌های ادبی سده هجده، نوآوری‌هایی نیز در این دوره به چشم می­خورد. مطرح شدن عناصر سیاسی و مسئله نیاز به آزادی‌خواهی و اعتراض به پدیده فقر از این جداست.
از آن‌جا که رئالیسم آلمانی در این دوره بیشتر به تعریف و تشریح زاد و بوم نویسنده می­پرداخت؛ در نتیجه از ویژگی­‌های محلی و بومی آکنده بود. به این ترتیب برای نخستین بار مواردی در ادبیات موشکافی شد که تا آن زمان عنایتی به آن‌ها نشده بود؛ به ویژه زندگی مردم فقیر، مردم تحقیر شده، دهقانان، خرده بورژواها و … .
در اواخر سده نوزده یعنی بین سال‌های 1880 تا 1900، ناتورالیسم پای به میدان گذارد. در این سبک بیش از پیش به مردمان فرو‌دست جامعه و عامل فقر توجه شد. البته در این دوره سنت‌­های نویسندگان رئالیست همچون رابه (1910-1831)، گرابه (1836-1801)، اتولودویگ (1865-1813)، تئودور شتورم (1888-1817)، هبل (1826-1760)، فونتانه (1898-1819) و دیگران همچنان رایج بود و به آن توجه می­شد.
ناتورالیست­‌های آلمانی بیش از هر چیز تحت تأثیر پدیده فقر برآمده از رواج ماشینیسم و صنعت و نیز آثار مارکس و نیز آثار همکاران فرانسوی خود مانند زوه بودند.
میشاییل گئورکی کنراد (1927-1846) در سال 1887 رمان معروف خود «رود ایزار چه می­گوید» را نوشت که تأثیر زولا در آن مشهود است. رمان اجتماعی «استاد تیمپه» اثر ماکس کرتسر (1941-1854) موجب شد او را زولای آلمان خطاب کنند؛ اما بی‌شک بزرگترین نماینده ادبیات ناتورالیسم آلمان، گرهارد هاوپتمان (1946-1862) است. آثار او مانند «تیل سوزنبان» و «بافندگان» نمونه­‌های برجسته ناتورالیسم آلمانی است.
با قدرت‌گیری اسپرسیونیست­‌ها در آلمان در سال‌های 1920-1910 زوال ناتورالیسم آلمانی آغاز شد. اکسپرسیونیست­‌ها برخلاف ناتورالیست­‌ها که مستقیماً به مسئله فقر می‌­پرداختند، به شیوه‌ه­ای غیر مستقیم و انتزاعی با چنین مقوله‌­ای برخورد کردند. آنان که با جنبش چپ ارتباط داشتند منتقدان سرمایه ­داری و ماشینیسم بودند و قربانیان این نظام اجتماعی را به تصویر می­کشیدند؛ البته به شیوه‌ه­ای ذهنی و نه واقع‌گرایانه. اکسپرسیونیست­‌ها نمایش‌دهنده بحران رویارویی با روندهای تجدد اجتماعی بودند؛ آنان شهر و پدیده صنعت‌زدگی و به طور کلی ظواهر مدرنیسم را به نقد کشیدند. مهمترین این نویسندگان عبارت بودند از فرانتس کافکا (1924-1883)، گئورک گایزر (1945-1878)، گوتفرید بن (1956-1886)، ارنست تولر (1939-1893)، آلفرد دوبلین (1957-1878)، کورت هیللر (1972-1885)، پاول کورنفلد (1942-1889)، فرانتس ورفل (1945-1890)، ارنست بلوخ (1977-1885) و … .
نویسندگان اکسپرسیونیست که اکثراً یهودی بودند با آمدن نازی­‌ها متلاشی شدند.
اما پس از نخستین جنگ جهانی آن‌چه در عرصه ادبیات آلمانی رخ داد به نام «ادبیات جمهوری وایمار» معروف شد. در این دوره نزدیکی ادبیات به روزنامه‌نگاری، علاقه به حقایق روزمره، گرایش نویسندگان به سینما و رسانه‌­های جدید، همه و همه با مفهوم شیءزدگی دوران مدرن مطابقت داشت.
برخی از بهترین نویسندگان این دوره به مضمون فقر پرداختند. برای مثال هاوپتمان، هاینریش مان (1950-1871) در داستان­های کوتاهش، آلفرد دوبلین در رمان خود «میدان الکساندر برلین»، اریش ماریا مارک (1970-1898) در آثار ضد جنگ خود و … .
با آغاز حکومت هیتلر، عمر ادبیات جمهوری وایمار به سر رسید. گروه عظیمی از نویسندگان از کشور گریختند و آنانی که ماندند، یا کشته شدند یا ناچار به سکوت شدند. در دوران نازی‌ها ادبیات در آلمان جان سپرد و آن‌چه نازی­‌ها به نام ادبیات ناسیونال سوسیالیستی آفریدند چنان بی‌ارزش و بی‌مایه بود که حتی اشاره به نام آن آثار بیهوده می­نماید. در این دوره تنها نمونه­‌های قابل اعتنا در تبعید نوشته شد و ادبیات در تبعید (Exit) نام گرفت. ادبیات در تبعید حدود دو هزار نویسنده آلمانی را در بر می­گرفت که بیشتر آنان شهرتی فرا ملی داشتند. نوع آثار این نویسندگان یکسان نیست و از رمانتیک­‌ها تا اکسپرسیونیست­‌ها را در برمی­گیرد اما غالب آن‌ها آثاری ضد فاشیستی به شمار می­آیند. از آن‌جا که این نوع ادبیات در طول دوره جنگ جهانی دوم آفریده شد، بسیاری از آن آثار به تبعات جنگ از جمله فقر و گرسنگی و بیکاری و … نیز پرداختند. برای نمونه رمان‌های «در تبعید» و «سالن انتظار» اثر لیون فویشت وانگر (1958-1884) برخی از آثار اریش ماریا مارک، برخی رمان‌های آناز گرسی (1983-1900) آلفرد کر (1948-1867)، آرنولد تسوایگ (1968-1887) و … به شرح ایام پرمحنت و مشقت جنگ اختصاص دارد.
اما با پایان یافتن جنگ جهانی دوم چرخش اساسی در ادبیات آلمانی رخ داد. پیش از این شاهد بودیم که چگونه بروز نخستین جنگ جهانی موجب افول رمانتیسم و قدرت‌گیری مکاتبی چون رئالیسم و ناتورالیسم شد اما دگرگونی اساسی به سبب شکست در جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد. جنگ، یکپارچگی ادبیات آلمانی را از میان برداشت و جهان‌بینی ادب کهن را در هم فرو ریخت. ادبیات آلمانی که به سبب جنگ اول جهانی دچار تناقضی فرهنگی شده بود، حال در دوره انتقال به سر می­برد. پیش از جنگ دوم فرهنگ آلمانی هم سنت‌های رمانتیک خود را و هم گرایش‌های انقلابی – سوسیالیستی خود را داشت. توماس مان (1955-1875) که متوجه این تناقض بود می­گفت آلمان زمانی نجات خواهد یافت که هولدر لین آثار مارکس را بخواند و مارکس نیز آثار هولدرلین را. اما متأسفانه نه دوستداران هولدرلین آثار مارکس را خواندند و نه مارکسیست­ها آثار هولدرین را. چنین شد که هیلتر به قدرت رسید و ادبیات آلمانی را نیز به همراه آلمان به نابودی کشید. پس از جنگ، جامعه آلمانی گرفتار مسائلی بود که سبک‌­های قبلی و سنن ایده‌آلیستی ادبیات آلمانی توان بیان و تحلیل آن را نداشت. واقعیاتی چون ویرانی، فقر، گرسنگی، بیکاری، فحشا، فجایع جنگ و … ادبیات آلمانی را به کلی دگرگون کرد. تا پیش از جنگ دوم به رغم استثناهایی که شمردیم، ادبیات آلمانی وابسته به سنت‌های ایده‌آلیستی کهن خود بود. اما حال ادبیات آلمانی تحت تأثیر جامعه ویران شده آلمان ناچار بود از نقطه صفر کار خود را آغاز کند.
خوانندگان آلمانی دیگر علاقه‌­ای به ادبیات گذشته خود نداشتند. آنان خواستار ادبیاتی بودند که مشکلات زندگی پس از جنگ را بیان کند. ادبیات آلمانی پس از جنگ شاید تا سه دهه درگیر موضوعاتی چون جنگ، گرسنگی، فقر، ویرانی، بیکاری، معلولان جنگی، فحشا، تورم، گرانی، بازار سیاه، قاچاق و … شد.

نویسندگان آلمانی تحت تأثیر جنایت‌های هموطنان خود در طول جنگ، سعی در زدودن گذشته خود داشتند و در این کوشش با رویکرد به سنن جدید، از سنن گذشته خود بریدند و به این ترتیب مایه و جنبه اسطوره­ای ادبیات آلمانی از کف رفت. آن‌چه به این امر دامن زد فشاری بود که مجامع اروپایی به نویسندگان آلمانی وارد می­کردند تا آنان جایگاه خود را مشخص کنند و بی‌شک این جایگاه نمی­توانست بر پایه گذشته آلمان بنا نهاده شود. گویی نویسندگان آلمانی برای اعلام تبری از گذشته سیاسی خود، شتاب‌زده از گذشته ادبی خود نیز تبری جستند.
به هر حال ادبیات جدید آلمانی که تحت تأثیر ویرانی جنگ بود به بازنمایی این جامعه ویران و گرفتار فقر پرداخت و «ادبیات ویرانه‌­ها» نام گرفت. در هیچ برهه‌­ای از تاریخ آلمان ادبیات تا این حد در کار نمایش فقر و ویرانی نبود. این فقر و ویرانی ادبیات آلمانی را واداشت تا به رئالیسم رو بیاورد و به مسائل روز و مسائل اجتماعی بپردازد. نویسنده به ثبت وقایع پرداخت. نقش روایی در جریان داستان کمرنگ­تر شد و تحت تأثیر مدرنیسم، شخصیت‌زدایی و شیء‌زدگی در آثار نویسندگان آلمانی راه یافت. جملات بلند و واژه‌­های طولانی مرکب که از ویژگی‌­های زبان آلمانی بود جای خود را به جملات و کلمات کوتاه‌­تر و ساده‌­تر سپرد. قالب داستانی چه در رمان و چه در داستان کوتاه، فشرده‌­تر شد و تأثیر نویسندگان رئالیست آمریکایی همچون همینگوی، جان دوس پاسوس، آپتون سینکلر، سینکلر لوئیس و … به همکاران آلمانی خود روز افزون شد.
رمان آلمانی در تقابل با دیگر گونه‌­های ادبی و حتی دیگر رسانه‌­ها قدرت خود را از کف داد. به سبب رواج ژورنالیسم و پیدایی نشریاتی به سبک و سیاق آمریکایی، نیاز به داستان کوتاه قوت گرفت و در نتیجه تأثیر نویسندگان آمریکایی، داستان کوتاه آلمانی (kurze Geschichte) زاده شد. به این ترتیب گونه­‌هایی چون داستان کوتاه نسبت به رمان رواج بیشتری یافت. به هر حال داستان کوتاه نیز زاییده نیازهای زمانی خود و فراخور همان زمانه بود؛ فراخور آشفتگی، ویرانی، فقر و … .
نخستین نویسنده پس از جنگ جهانی دوم در آلمان که در واقع پایه‌گذار داستان کوتاه آلمانی است؛ ولفگانگ بورشرت (1947-1921) جوانی بود که در 26 سالگی بر اثر صدمات و جراحاتش از جنگ فوت کرد. داستان‌های او الگویی برای ادبیات جدید آلمانی شد، داستان­‌هایی که همگی درباره جنگ، گرسنگی، فقر، بیکاری، قحطی و … نوشته شده‌­اند. بیهوده نیست که هایزیش بل (1985-1917) داستان نان بورشرت را که ترسیم فقر و گرسنگی سال‌های پس از جنگ است، الگوی جدید داستان آلمانی شمرد و معرفی کرد. و بی‌شک پس از بورشرت، همین هاینریش بل است که نماینده ادبیات معاصر آلمانی شمرده می­شود. آثار هاینریش بل را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
1- آثار مربوط به جنگ؛ مانند «قطار به موقع رسید» و «کجا بودی آدم؟»
2- آثاری که به مسائل ناشی از جنگ و جامعه آلمان می­پردازد؛ مانند رمان‌های «کلمه‌­ای هم نگفت»، «خانه بی‌سرپرست»، «نان آن سال‌ها» و … .
3- نقد اجتماعی و انتقاد از جامعه صنعتی آلمان جدید که عموماً از دهه شصت تا هشتاد نوشته شده‌اند؛ مانند رمان‌های «عقاید یک دلقک»، «آبروی از دست رفته کاترینا بلوم» و … .
وقایع دوره­‌های خاص آلمان همواره در دل‌مشغولی­‌ها و نگاه بُل موثر بوده است. پایان جنگ جهانی اول و تورم سال‌های دهه 1920، رکود اقتصادی دهه 1930، جنگ جهانی دوم، سال‌های قحطی و گرسنگی اواخر دهه 1940، معضلات جامعه سرمایه‌داری پس از بازسازی اقتصادی آلمان همه و همه در آثار بل موثر افتادند.
هر چند مضمون فقر در هر سه دسته از آثار بل دیده می­شود، اما او در دومین دسته از آثارش بیشتر به این مقوله پرداخته است. او در این برهه به عشق‌‌هایی می­پردازد که به سبب فقر در خطر فروپاشی گرفتارند. برای نمونه او در رمان «حتی یک کلمه هم نگفت» زندگی زن و شوهری را روایت می‌کند که فقر ناچارشان ساخته از هم جدا زندگی کنند. جالب آن‌که در رمان «عقاید یک دلقک» نیز دقیقاً همین مضمون تکرار می‌شود؛ تنها با این تفاوت که در کتاب اول، فقر ناشی از جنگ و در دومین کتاب فقر برآمده از سیستم سرمایه‌داری نشان داده می­شود.
بی‌شک علت علاقه‌مندی آلمانی‌­ها به هاینریش بل دقیقاً به این باز می­گردد که او روایت­‌گر مشکلات و مسائل زندگی روزمره آنان بوده است. نویسندگان دیگر آلمانی که از لحاظ سبکی مدرن‌تر بودند نتوانستند به موفقیت بل دست یابند. در واقع بل بدل به الگویی شد که هر نویسنده‌­ای بسته به نزدیکی به آن اعتبار و شهرت یافت.
از دیگر نویسندگانی که مانند بل به مضمون فقر پرداختند می­توان به هانس ماگنوس، انتسنز برگر، مارتین والزر، زیگفرید لنتس، ولف دیتریش شنوره، هانس بندر، و بسیاری دیگر اشاره کرد.
اما گویی با فرا رسیدن معجزه اقتصادی آلمان و دست‌یابی آلمانی‌­ها به رفاهی نسبی، مضمون فقر نیز از ادبیات آن کشور رخت بربست؛ همان‌گونه که به نظر می­رسد رئالیسم گزارش‌گونه هاینریش بل نیز رفته رفته جای خود را به فرم­‌هایی مدرن­‌تر می­دهد.
با سپری شدن دوره «ادبیات ویرانه‌­ها» و چشم از جهان فرو بستن نویسندگان نسل جنگ که به نویسندگان «گروه 47» معروف بودند، اکنون ادبیات آلمانی در آستانه فصلی دیگر از حیات خود ایستاده است. این ادبیات جدید به چه خواهد پرداخت و ویژگی­‌های آن کدام خواهد بود؟
هنوز برای اظهار‌نظر، اندکی زمان لازم است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

نوزده − 14 =