به این ترتیب، پس اینطور!

تعالی و ترانه – یکم

یکی از مباحثی که معمولاً توسط بدخواهان مطرح می­شود این است که ترانه و ترانه‌­سرایی امروز رو به انحطاط است و ترانه­‌هایی که این روزها سروده می­شود یا تهی از معنا هستند، و یا آنقدر انتزاعی و فانتزی‌اند که هیچ ربطی به هیچ چیز ندارند. حتی بعضی­های‌شان پا را از این هم فراتر می­گذارند. منظور از این­که پای‌شان را از این فراتر می­گذارند این است که می­گویند بعضی ترانه­‌ها حتی معانی بدی دارند. اما ما عجالتاً در این مقال بر آن هستیم که با ذکر یک نمونه شگفت ­انگیز، به این بدخواهان معاند ثابت کنیم که نه‌تنها اینطوری که شما می­گویید نیست، بلکه اساساً یک طور دیگر است!
این نمونه شگفت ­انگیز، نیست مگر ترانه «روز رفتن» سروده استاد ف. ح. که تا چندی پیش با صدای استاد ع. الف. از در و دیوار پخش می­شد. نیست. اما از آن‌جا که ممکن است بدخواهان همین طور خشک و خالی مجاب نشوند و کماکان ساز خودشان را بزنند، ناچاریم با ذکر ادله متقن که حتی مو به این باریکی هم لای درزش داخل نمی­شود مدعای‌مان را که همانا تعالی ترانه و ترانه‌­سرایی است اثبات کنیم. پس ای بدخواهان! این شما و این هم شرح و تاویل ترانه روز رفتن سروده استاد فوق الاشاره:

تو کی هستی که برای رفتنت
من باید از خودمم دل بکنم

شاعر در آغاز شعر به طرزی کوبنده فردی ناشناخته را مخاطب می­گیرد. «تو» در این‌جا نمادی از همه کسانی است که برای رفتن آن‌ها آدم باید حتی از خودش هم دل بکند. در این‌جا این سوال در ذهن پدید می­آید که واقعاً این کیست که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند، اما هنرمندی شاعر در همین‌جا جلوه می­کند که مخاطب را در تعلیقی نفس ­گیر نگه می­دارد و نمی­گوید این چه کسی است که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند.
شاعر در بیت بعد از آن کسی که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند سوال می­کند که «توی چشام چی خوندی؟» و این گامی است هرچند کوچک در جهت کشف هویت کسی که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند:

تو کی هستی و چی خوندی تو چشام
که حالا تمام آرزوت منم

حتی اگر دایره کسانی که برای رفتن‌شان آدم باید از خودش هم دل بکند قطر زیادی داشته باشد و کسان زیادی را در زندگی انسان شامل شود، دایره کسانی که توی چشم‌های آدم چیزی می‌خوانند دایره محدودی است. به این ترتیب هر مخاطبی خواهد توانست با توجه به روحیات و وضعیت تاهلش متوجه شود که این کیست که توی چشم‌هایش چیزی خوانده است و حالا برای رفتنش باید از خودش هم دل بکند. البته نباید تصور کرد که شاعر در این بیت خواسته است به مخاطب باج بدهد و با از بین بردن تعلیقی که خود ایجاد کرده است هویت فردی را که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند افشا کند. خیر. شاعر در این‌جا تنها وصفی از کسی را که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند بازگو می­کند و به هیچ عنوان نامی از او نمی­برد. این نکته زمانی اهمیت پیدا می­کند که به این مهم توجه کنیم که شاعر در این بیت مثل بقیه شاعران نمی­گوید “از توی چشام چی خوندی” بلکه می­گوید “توی چشام چی خوندی” و این نوعی دوپهلویی معنایی تولید می­کند به این ترتیب که حتی ممکن است فردی که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند اساساً خودش توی چشم آدم باشد و همان تو مشغول خواندن یک چیزهایی باشد. حالا این چیز می­تواند یک کتاب، یک روزنامه، یک پلاتو، یا حتی یک ترانه باشد که البته فرقی در سرنوشتش نخواهد داشت.
و حالا شاعر بعد از ایجاد این فضای سوررئال بدون اینکه به این موضوع اشاره کند که فردی که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند توی چشماش چی خونده نکته‌­ای کلیدی را در فهم این شعر بیان می­کند و آن نکته این است که تمام آرزوی فردی که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند اوست. و این امری طبیعی است. مگر می­شود کسی در زندگی آدم باشد که توی چشم‌های آدم چیزی خوانده باشد و آدم مجبور شود برای رفتنش از خودش هم دل بکند و آن وقت آدم تمام آرزوی او نباشد. و این اشاره با روابط گرم انسانی چیزی است که این ترانه را از ترانه‌­های غیرانسانی متمایز می­کند.
و حالا در ادامه شاعر این روابط گرم را با نگاه به مقولات معنوی معنا می­بخشد:

نمی­خوام نگاه آخرت منو
بسپره به بغض اولین گناه
نمی­خوام خدا خدا گفتن من
گم بشه تو غربت یه اشتباه

کلمات کلیدی این بیت عبارتند از نگاه، گناه، خدا و اشتباه که برای درک معنای این بیت باید به شبکه معنایی پیچیده‌­ای که در اثر همجواری این کلمات ایجاد می­شود دقت کرد. نگاه علاوه بر همانندی آوایی با گناه دارای رابطه­‌ای منطقی نیز با آن هست. برای درک این رابطه منطقی به
گزاره‌­های زیر توجه کنید:
گناه معمولاً با نگاه آغاز می­شود
بعضی نگاه­ها گناه دارند
یک نگاه گناه ندارد
در نتیجه منطقی ترین نتیجه‌­ای که از این گزاره­ ها می­توان گرفت این است که ممکن است نگاه آخر کسی آدم را به بغض اولین گناه بسپرد. توجه به عبارت بغض اولین گناه نقاط مبهمی را برای مخاطب روشن می­کند. به این ترتیب که شاعر به این کشف بدیع اشاره می­کند که اولین گناه با بغض توام است. بغض واژه‌­ای است دو معنایی که یک معنای آن کینه و نفرت و معنای دوم آن قلمبه‌­ای است که توی گلو گیر می­کند و راه گریه را سد می­کند. در این عبارت بغض به هر دو معنای مذکور قابل تاویل است. در معنای اول مفهوم بیت این است که من نمی­خواهم آخرین نگاه تو مرا به کینه اولین گناهم تحویل دهد و در معنای دوم مفهوم بیت این است که نمی­خواهم گناه آخر تو که برای رفتنت من باید از خودم هم دل بکنم مرا بسپارد به قلمبه­ اولین گناه که توی گلو گیر می­کند و راه گریه را سد می­نماید. و اوج هنرمندی شاعر در آن‌جاست که هیچ نشانه‌­ای که دال بر یکی از دو معنای کلمه بغض باشد ارائه نمی­دهد و شعر را به طرزی مضاعف قابل تاویل می­کند. در نتیجه عبارت بغض اولین گناه چون تاجی است که بر تارک این ترانه می­درخشد. کسانی که در زندگی اشتباهاتی مرتکب شده‌اند می­دانند که ارتکاب اشتباه چه حس غربتی به انسان دست می­دهد. شاعر در مصراع دوم این بیت ضمن همدردی با کسانی که مرتکب گناه یا اشتباه می­شوند از کسی که برای رفتنش آدم باید از خودش هم دل بکند می­خواهد که به او نگاه نکند چون ممکن است با یک نگاه گناه‌­آلود به دامن اشتباه بغلتد و آنگاه با بغضی سنگین در غربت اشتباه غوطه‌­ور شود. و این تمهیدی است برای پیام معنوی این ترانه که در انتها احتمالاً به آن اشاره خواهیم کرد.

ادامه دارد…

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

18 + 14 =