اخلاق به مثابۀ فرم در فیلم‌نامه
مدرسۀ اسلامی هنر در ادامۀ سلسلۀ نشست‌های علمی دراماتورژی قرآن کریم به ایستگاه شصت و سوم خود رسید و در این جلسه میزبان دکتر اصغر فهیمی‌فر، استادیار دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس بود. دکتر فهیمی‌فر، استاد نمونۀ دانشکدۀ صدا و سیما، در این جلسه به تبیین موضوع «اخلاق به مثابۀ فرم در فیلم‌نامه» پرداخت.
وی در ابتدا با تأکید بر نسبت تنگاتنگ فیلم و اخلاق، به طرح پرسش‌هایی محوری پرداخت:
1. آیا ذات سینما با اخلاق در تنافی است؟ به عبارت دیگر آیا تأکید بر زیبایی‌شناسی موجب غفلت از اخلاقیات میشود؟
2. آیا نسبت اخلاق با فیلم صرفاً محدود به طرح مضامین اخلاقی میشود یا با فرم و ساختار هم عجین است؟
3. نسبت جذابیت‌های یک فیلم با اخلاقیات چگونه است؟
4. محدودۀ طرح مسئلۀ شر و گناه در فیلم تا چه حد است؟
5. چگونه پیام فیلم دربارۀ اجتناب از گناه و معصیت بدل به باور مخاطب میشود؟
6. مواجهۀ مخاطب با نظام اخلاقی فیلم چگونه است؟
7. رابطۀ نیت فیلم‌نامه‌نویس یا فیلم‌ساز با اخلاقی شدن یا غیر اخلاقی شدن فیلم چگونه است؟
دکتر فهیمی‌فر در ادامه با طرح مسائلی به بیان پاسخ برخی از پرسش‌های مذکور پرداخت.
سینمای اخلاقی
از آنجا که تعقل پایه‌ی هر فعل انسانی است، هنر هیچگاه نمیتواند خود را از عقل جدا کند و بر همین اساس هنر باید معطوف به رسالتی اخلاقی و اجتماعی باشد و جدایی میان هر دو عرصه سبب ایجاد خلاءهایی در هر دو حیطه میشود. هنر واجد جنبه‌ی فرمی اندیشه است و تا زمانی که اندیشه به فرم تبدیل نشود قابلیت استاتیک پیدا نمیکند.
به اعتقاد ایشان تصور فیلم بدون در نظر گرفتن مسائل اخلاقی امکان‌ناپذیر است و سینما ذاتا یک مدیوم اخلاقی است. اثر هنری واجد نوعی احساس است و اخلاقیات رابطۀ تنگاتنگی با احساس دارد. اخلاق در کنه فرم فیلم وجود دارد و آگاهانه یا ناآگاهانه واجد نظام اخلاقی است، بنابراین اگر فیلم در خدمت فضائل اخلاقی نباشد قطعاً در خدمت ضد اخلاق است. فیلم اخلاقی فیلمی است که منافی و مغایر با فطرت انسانی نباشد و فضایل اخلاقی در آن نهفته باشد. انسان به صورت شهودی این ارزش‌ها را درک می‌کند. بدین ترتیب چون مخاطب با قوۀ شهودی خود با جهان داستان مواجه میشود، انتظار دارد داستان و فیلم هم در یک منظومۀ ارزش‌گذاریِ شهودی به نمایش در آید. در ضد ارزش‌ترین فیلم‌ها نیز یک نظام اخلاقی مشاهده میشود، اما مسئله اینجاست که این مسائل اخلاقی به گونه‌ای عرضه می‌شوند که تبدیل به ضداخلاق خواهند شد. پس نکتۀ مهم چگونگی بیان مسائل اخلاقی است نه حضور مسائل اخلاقی.
نسبت جذابیت فیلم و اخلاق
دکتر فهیمی فر نویسنده کتاب بیان تصویری دین در رسانه، در ادامه به تبیین نسبت جذابیت فیلم و اخلاق پرداخت. به عقیدۀ وی سینما در غرب در بستری از اقتضائات سرمایه‌داری رشد کرده است و فیلم به مثابۀ نوعی کالا تلقی میشود. اما ما باید با اتکا به مبانی ارزشی خود تصرفی در این ابزار ایجاد کنیم تا صورت متفاوتی از زیباشناسی را تولید کنیم. در این مرحله این پرسش مطرح میشود که نسبت اخلاقیات با جذابیت چیست؟ فیلم نمیتواند از جذابیت تهی باشد اما نکته مهم این است که این جذابیت‌ها نباید منافی ارزش‌های اخلاقی باشد. جذابیت‌های فیلم نباید بر نقاط ضعف روحی مخاطب استوار باشد. اگر جذابیت تبدیل به هدف فیلم شود خطرناک خواهد بود؛ جذابیت باید ابزاری برای نیل به اخلاقیات باشد.
مشکلات و محدودیت‌های پیش روی سینمای انقلاب اسلامی در طرح مسائل اخلاقی
استاد دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس در انتهای بحث خود به بررسی آسیب‌ها و چالش‌های سینمای انقلاب اسلامی در طرح مسائل اخلاقی پرداخت.
وی از جمله نقاطی که می‌توان براساس آن یک سینمای ایرانی و اسلامی بنا کرد، ایجاد درکی عمیق از قراردادهای زیباشناختی عنوان کرد. به نظر وی مخاطب، جهان داستانی را درک می‌کند و اقتضائات، منطق و قراردادهای آن را می‌پذیرد. این پذیرش قرارداد، نقطه‌ای است که جای کار فراوان دارد که متأسفانه مغفول مانده است.
دکتر فهیمی‌فر چالش دیگر پیش روی سینمای انقلاب اسلامی را متصلب و غیر سلیس بودن مباحث فرمیِ فیلم و سینما در موضوعات دینی در ایران عنوان کرد. جهت ارائه زبانی رسا و فرمی شیوا برگرفته از مبانی دینی لازم است برخی علمای دینی بر این مسائل تمرکز کنند و پاسخ‌های نوینی برای حل مسائل مطروحه کشف کنند. علومی مانند فقه، تفسیر و حتی کلام، ظرفیت‌های زیادی برای این گره‌گشایی‌ها دارند. اگر به این مسائل پرداخته نشود، نباید انتظار داشت که مکتب هنری انقلاب اسلامی شکل بگیرد.
