برگزاری کنسرت حلال در شهرهای مذهبی، حلال بیّن است
مدیر گروه فقه بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، در گفتگوی اختصاصی با فقه هنر:
لید: برگزاری کنسرت موسیقیای که حلال است و عوارض جانبیِ گناهآلود هم ندارد، حلال بیّن است و شهر مذهبی و غیرمذهبی نیز در این حلیت و سلب آن، تأثیری ندارد. علاوهبرآن اگر برگزاری آن در شهرهای مذهبی حرام اعلام شود قطعاً بازتابهای اجتماعی منفی نیز در پی خواهد داشت که آن بازتابها میتواند از نظر دینی خسارتبار باشند
اشاره: حجتالاسلاموالمسلمین مهدی شریعتیتبار سالهاست که در زمینه فقه و دانشهای وابسته به آن، مشغول به پژوهش است. رئیس سابق بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در گفتگوی اختصاصی با فقه هنر، به واکاوی برگزاری کنسرت در شهرهای مذهبی پرداخت. به باور وی، برگزاری کنسرت حلال نهتنها منعی ندارد بلکه مورد تأکید و تحسین نیز هست و در این حکم، تفاوتی بین شهرهای مذهبی و غیرمذهبی نیست. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه هنر با مدیر گروه فقه بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی بهقرار زیر است:
فقه هنر: حکم برگزاری کنسرت موسیقی فینفسه چیست؟
شریعتیتبار: آنچه از منابع فقهی به دست میآید این است که در حرمت موسیقی لهوی و غنا تردیدی وجود ندارد؛ چنانکه مرحوم شیخ انصاری در مکاسب فرموده است که «لا خلاف فی حرمۀ الغناء فی الجملۀ». و نیز فرموده است که اخبار دال بر حرمت غنا در حد استفاضهاند. حتی جناب فخر المحققین ادعای تواتر این اخبار دال بر حرمت غنا را دارد. اما در مورد موسیقی حرام علاوه بر اینکه نواختنش حرام است، اجر و مزدی که در مقابل آن اخذ میشود نیز حرام است. همچنین شنیدن و استماع آن برای مخاطبین نیز حرام است. در مورد اینکه موسیقی غنائی چیست باید گفت: قدرمتیقن از آن، صوت مرجّع مطرب است که دارای محتوای باطل و احیاناً مضل هم باشد. برایناساس، هر آواز خوش و آهنگینی مصداق آن نخواهد بود، خصوصاً اینکه آوازهایی که فاقد شاخصهای استفاده حرام باشد و از محتوای باطل نیز عاری باشد از مصادیق غناء و موسیقی لهوی خارج میشود. بهعبارتدیگر، موسیقی مبنائاً به دو دسته حرام و حلال قابل دستهبندی است. موسیقی حلال، شاخصهاش غیر مطرب بودن، نداشتن محتوای باطل و غیر لهوی بودن است. برگزاری کنسرت که علیالظاهر شکل گرفتن اجتماعی برای شنیدن، استماع و تماشای موسیقی است، با قطع نظر از حواشی و عوارض، بهتبع موسیقیای که نواخته و اجرا میشود محکوم به حلیت و حرمت خواهد بود؛ یعنی اگر کنسرت موسیقی حلال باشد طبیعتاً و با قطع نظر از جنبههای عارضی آن، حلال است؛ و اگر موسیقیهای لهوی در آن اجرا شود قطعاً حرام خواهد بود. البته گاهی عوارض و حواشی مثل اختلاط محرم و نامحرم یا کشف حجاب بانوان و امثال آن موجب حرمت آن میشود که این حرمت، حرمت ثانوی است. نتیجه آنکه، برگزاری کنسرتهای موسیقی حلال از نظر فقهی نهتنها منعی ندارد بلکه بهعنوان یک تفریح شادیبخش و حلال نیز میتوان حکم به اباحه و تأیید آن داد؛ چون در شریعت اسلامی طبق منقولة امام کاظم و امام رضا علیهما سلام توصیه شده است که اوقات روزمره مؤمنین به چهار بخش برنامهریزی و مدیریت شود که یک بخش آن بایستی به لذات و تفریحهای غیر حرام اختصاص یابد تا شادابی و نشاط جامعه تأمین گردد. کنسرت موسیقیهای حلال درصورتیکه از حواشی و عوارض محرّم عاری باشد میتواند یکی از مصادیق این لذات و سرگرمیهای حلال بهحساب آید.
فقه هنر: آیا حکم برگزاری کنسرت در شهرهای مذهبی، تفاوتی با حکم برگزاری آن در شهرهای دیگر دارد؟
شریعتیتبار: در منابع دینی تفاضل امکنه و ازمنه و قداست بعضی از زمانها و مکانها بر سایر زمانها و مکانها امر مقبول و پذیرفته شدهای است. البته این قداستها و تفاضلها، اموری ذاتی نیستند که بگوییم برخی از اجزاء زمان و مکان ذاتاً نسبت به سایر اجزاء تفاضل و برتری دارند؛ بلکه فضیلت و رجحان زمان و مکان، بهخاطر رویدادها و وقایعی است که در زمانی خاص یا مکانی خاص روی داده است و بهخاطر زمین و مکینش نوعی شرافت پیدا کرده است؛ چنانکه معروف است که «شرافۀ المکان بالمکین». مرحوم علامه طباطبائی در ذیل آیه 12 سوره طه که خداوند خطاب به حضرت موسی میفرماید: «إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى» بیان کرده است که مکانها و زمانهای متبرکه شرافت و قداستشان اکتسابی و بهخاطر رویدادی است که در آن زمان و مکان رخ داده است. مرحوم محقق در شرایع که متن استوار فقهی است تا جایی که گفتهاند قرآن الفقهاء است، عبارتی دارد به این مضمون که «و تکره مجاورة المکّۀ»؛ یعنی حاجی بعد از آن که حجش را انجام داد مکه را ترک کند و مجاور مکه نباشد چون کراهت دارد. صاحب جواهر در شرح این جمله میفرماید: مشهور این است که بعضی از فقها این حکم را تعلیل کردهاند به اینکه به کعبه بیاحترامی نشود یا خوف از تلبس به گناه؛ چون گناه در حرم و مکه اعظم است. کما اینکه کار خیر همهجا خیر است اما در ماه مبارک رمضان و خصوصاً شبهای قدر اَخیَر است. پس قدرمتیقن این است که زمانها و مکانها بهخاطر رویدادها و وقایعی که در آنها اتفاق افتاده است از نوعی تفاضل اکتسابی برخوردار هستند که از سایر مکانها و زمانها متفاضل شدهاند؛ اما این تفاضل موجب نمیشود که امر حلالی در این مکانها تبدیل به حرام شود. بهعبارتدیگر، فضیلت و قداست این مکانها و زمانها محفوظ است اما این فضیلت و قداست بهخودیخود باعث نمیشود که ملاکات احکام فقهی در این مکانها و زمانها دچار تبدل و تغیر شود؛ لذا تحریم حلال و تحلیل حرام نمیکند. البته قبح اعمال قبیحه در این مکانها و زمانها مضاعف میشود؛ مثل جنایت در ماه حرام که عقوبتش شدیدتر است و وزر و وبال بیشتری دارد.
بنابراین، برگزاری کنسرت موسیقیای که حلال است و عوارض جانبیِ گناهآلود هم ندارد، حلال بیّن است و شهر مذهبی و غیرمذهبی نیز در این حلیت و سلب آن، تأثیری ندارد. علاوهبرآن اگر برگزاری آن در شهرهای مذهبی حرام اعلام شود قطعاً بازتابهای اجتماعی منفی نیز در پی خواهد داشت که آن بازتابها میتواند از نظر دینی خسارتبار باشند. مگر اینکه عرف جامعه بهگونهای باشد که حلال بیّن در شهرهای مذهبی را حرام تلقی کنند که در این صورت بازتابهای اجتماعی برعکس میشود.
فقه هنر: آیا حکم حرمت یا مرجوحیت برگزاری کنسرت حلال در شهرهای مذهبی به سایر تفریحات حلال نیز قابل تسرّی است یا آنکه تنها اختصاص به برگزاری کنسرت حلال در این شهرها دارد؟
شریعتیتبار: اشاره کردم که از نظر اسلامی در نگاه کلی، جامعه نیاز به نشاط و شادابی دارد و حضرات معصومین نیز در بیاناتشان تأکید کردهاند که بخشی از اوقات شبانهروز را به تفریحهای سالم و غیر حرام اختصاص دهید. طبیعی است هر تفریحی که سالم باشد و عوارض و حواشی گناهآلود به همراه نداشته باشد حلال است؛ بلکه توصیه شریعت اسلام نیز است و این اختصاص به کنسرت موسیقی ندارد. ساکنین شهرهای مذهبی را نمیتوان به بهانه مجاورت با امکنه مقدسه و حرمهای مطهر از داشتن تفریحهای سالم محروم نمود، ولو اینکه بهعنوان یک روند قانونی نیز در نظر گرفته شود. حتی مرجوحیت ممنوعیت تفریحهای سالم در شهرهای مذهبی از مرجوحیت قانونشکنی (درصورتیکه عدم برگزاری تفریحهای سالم در شهرهای مذهبی به دلیل مجاورت با حرمهای مطهر قانونی شود) بیشتر است.
فقه هنر: آیا در زمان معصومین علیهمالسلام نیز شهرهای مذهبی (غیر از مکه و مدینه که دارای احکام خاصی هستند)، احکام خاصی داشتهاند یا آنکه از نظر ایشان، تفاوتی بین شهرهای مذهبی و غیرمذهبی از حیث تفریحات حلال وجود نداشته است؟
شریعتیتبار: کلیت مسئله را عرض کردم که رویدادهای معنوی زمانمند و مکانمند باعث تفاضل زمانها و مکانهای خاص خودشان میشود و در نتیجه اعمال خیر در آنها ارزش مضاعف و اعمال قبیح نیز قبح مضاعف پیدا میکند و در این حکم، فرقی بین زمان معصوم با زمان غیر معصوم وجود ندارد و اینگونه نیست که در زمان معصوم قداست مکانها و زمانها باشد و در زمان غیر معصوم نباشد.
اما اینکه موردی به لحاظ تاریخی بخواهم ذکر کنیم، مثلاً در زمان یکی ائمه رویداد و حادثهای مثل حادثه کربلا اتفاق افتاده که هم در نگاه ائمه نکوهش شده و هم در نگاه تاریخ اسلام که گفته میشود بعد از حادثه کربلا ابتذالی که در جامعه اسلامی و در عهد بنیامیه اتفاق افتاد و جامعه از لحاظ فرهنگی آنقدر دچار انحطاط شد که مغنّیان معروف در شهرهای اسلامی حتی در شهر مدینه النبی (ص) میرفت و مورد استقبال قرار میگرفت و کنسرتهای حرام اجرا میشد. بههرحال به نظر من، کار حرام و مکروه در مکانهای مقدس و مبارک به لحاظ شعائر دینی نکوهیدهتر است؛ اگر حرام است حرمتش شدیدتر میشود و اگر کراهت دارد کراهتش شدیدتر میگردد. و هکذا در مورد رفتارهای پسندیده.
