مدرسه فقه هنر

اولین کرسی علمی ترویجی

اولین کرسی علمی ترویجی به همت مدرسه فقه هنر در مدرسه اسلامی هنر در اسفندماه 1400 برگزار شد.

عنوان مقاله: «تولید آثار نمایشی زیان‌بار برای کودکان از دیدگاه فقه و حقوق»

ارائه‌کننده،دکتر محمد مهدی مقدادی (عضو هیئت علمی دانشگاه مفید)

ناقدان : استاد محمدکاظم حقانی فضل (مدیر دانشنامه فقه معاصر)

و دکتر ناصر اسدی (پژوهشگر و استاد دانشگاه)هستند.

ابتدا آقای مقدادی مقاله خود را ارائه داد:

پیامدها و عوارض و اثرات سوء آثار نمایشی

آثار هنری فواید زیادی برای کودک دارد؛ استعداد او را شکوفا می کند و در عرصه آموزش و تربیت او، اثر هنری خیلی می تواند مؤثر باشد.

آنچه یک کودک از یک اثر نمایشیِ خوب یاد می گیرد و تأثیری که از آن می پذیرد، شاید کمتر بشود آن را با صحبت‌کردن و پند و نصیحت ایجاد کرد.

از لحاظ فقهی، در آثار نمایشی اصل بر جواز است. در اینجا بحث ما بر سر عنوان آثار نمایشی زیان بار است که خشونت و آزار کودکان را در بر دارد. این آثار نمایشی، خشونت را ترویج می دهند. این آثار، صحنه هایی دارد که درگیری، حمله، هجوم، زورآزمایی و قهرمان پروری در آن ها وجود دارد. این ها می تواند برای کودک به شدت زیان بار باشد.

آثارتماشای هنرهای نمایشی برای کودک

1- وی درادامه گفت: یکی از آثار تماشای این آثار برای کودک، آزار روانی آن ها است. آن ها زمانی که برای اولین‌بار این آثار را تماشا می کنند، به شدت می ترسند و رنج می کشند و باروح آن ها سازگار نیست. تماشای این آثار توسط کودک موجب به هم ریختگی، هیجان زدگی و اختلال در رفتار، حافظه و یادگیری آن ها می شود.

2- یکی دیگر از آثار تماشای این آثار زیان بار، حساسیت زدایی است. بر اثر تماشای زیاد این آثار، آرام‌آرام پاسخ عاطفی کودک به این خشونت ها کم می شود و یک ضدارزش برای او تبدیل به ارزش می شود و حتی تمایل به تقلید از این رفتارهای خشونت آمیز و اجرا کردن آن ها بر روی هم سن و سالان خود، پیدا می کند.

3- بعضی از آثار نمایشی، مانع رشد فکری کودک می شوند. این آثار، کودک را خیلی درگیر می کند و بحث آموزش او و فراگیری مهارت ها و معرفت های لازم را تحت الشعاع قرار می دهد.

4- بعضی از آثار نمایشی که ژانر عاشقانه و رمانتیک دارند، باعث انحراف جنسی و بلوغ زودرس در کودک و نوجوان می شوند.

مبانی و مستندات حرمت آثار نمایشی زیان­بار

1-دلیل اول، بحث حفظ کرامت کودک است. یک دلیل دیگر، اهمیت تربیت و حق سلامت کودک است. دلیل دیگر هم منع آزار و ایذاء کودک است.

در بحث حفظ کرامت کودک، معتقد هستم که بحث مبنای کرامت، یک مبنای بسیار عام و ارزشمند در حقوق کودک است. کودک به لحاظ این که یک انسان است، هرچند به مرز بلوغ و کِبَر نرسیده است اما داری گوهر و جوهر و شرف انسانی است. این، اقتضا می ­کند که هرآنچه که برای کودک در راستای کرامت او لازم است، توسط مسئولین کودک یعنی والدین، سرپرستان او، مربیان و حتی دست­ اندرکاران حکومت فراهم بشود و هرآنچه که ضد کرامت و در راستای تضییع کرامت کودک است، از او دور شود.

2- دلیل دوم، در وجوب تربیت کودک هیچ شک و تردیدی وجود ندارد. خداوند در سوره تحریم، آیه ششم می­ فرماید: یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا. در اینجا این وظیفه بر عهده والدین قرار گرفته است. خانواده باید از آنچه افراد خانواده را در مغرض لغزش و تزلزل قرار می­ دهد، حفظ بشود.

در اینجا گر چه وظیفه اولیه بر عهده والدین است اما بحث حکومت را هم می­ شود مطرح کرد؛ کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته.

3- دلیل سوم، بحث حرمت آزار و ایذاء کودک و اِضرار به او است. این دلیل هم گر چه در آیات و روایات وجود دارد، یک دلیل عقلی است. از قاعده «لاضرر» می­ توان در اینجا استفاده کرد. هرگونه اضرار و آسیب رساندن به هر انسانی حرام است. کودکان به لحاظ ظرافت و وضعیت خیلی حساسی که دارند، باید از مسائلی که روح لطیف آن­ها را آزار می دهد و موجب اضرار به آن­ها می­ شود، در امان باشند.

قلمرو یا چارچوب محدودیت

وی درادامه گفت: بحث بعدی، قلمرو یا چارچوب این محدودیت است. در اینجا باید از عنصر مصلحت استفاده کرد. هر کودک به لحاظ این که مهجور است و باید تحت مراقبت و حمایت قرار بگیرد، تحت ولایت ولی­اش و تحت حضانت والدینش است. محدوده ولایت و حضانت کجاست؟ تنها عنصر تعیین­ کننده این محدوده، صلاح‌ومصلحت کودک است. در سال 1399 این مصلحت در قانون حمایت خانواده و قانون حمایت از اطفال، برجسته شد.

متأسفانه در مقررات بین­ المللی از جمله کنوانسیون حقوق کودک به این مسأله یعنی منع آثار نمایشی زیان­بار توجه نشده است. ما افتخار می ­کنیم که نظام حقوق کودک در شرع مقدس و معارف اهل­ بیت (علیهم ­السلام)، غنی و بالنده است.

در ادامه جلسه، ناقدان، صحبت‌های آقای مقدادی را به بوته نقد گذاشتند. ابتدا، استاد محمدکاظم حقانی فضل (مدیر دانشنامه فقه معاصر) به ارائه مطالبش در ضمن نکات زیر پرداخت:

در مقاله سه بخش کلی است:

بخش اول که صغرای قضیه بود که ضرر چیست و کجاها محقق می­ شود؟ و با استناد به آثار پژوهشی، روان­شناسی، مطالعات تربیتی، آثار این آثار نمایشی زیان­بار بر کودک بیان شد. بخش دوم، مباحث فقهی بود. بخش سوم هم مباحث حقوقی بود.

وی درادامه به نقدهای خود پرداخت وگفت:

1- مهم­ترین دلیلی که در بحث حرمت در این بحث مطرح شد، قاعده «لاضرر» بود و دو دلیل دیگر کشش این را نداشتند که بتوانند باعث حرمت بشوند. این مبتنی بر چند پیش­ فرض است که ضمن اشاره به آن در مقاله، تنقیح نشده و توضیح داده نشده است. در این مقاله، گویا نگاه موَسّعی به نفی ضرر شده است و همه مواردی که در مقدمه مقاله آمده است، به‌عنوان مصداق ضرر تلقی شده است. این توسعه ضرر از کجا آمده است؟ این مبنا یعنی توسعه ضرر، مشهور نیست و بسیاری از فقهای ما برداشت موسعی از ضرر ندارند. مقدار ضرر در مقاله تبیین نشده است.

2- با استنادی که به وجوب تربیت و وظیفه خانواده توسط نویسنده مقاله مطرح شد، می ­شود گفت که چون بچه، تصمیم ­گیری و اختیارِ آن­چنانی ندارد، وظیفه افرادی است که مستقیم با او در ارتباط هستند اما توسعه دادن این وظیفه تا تولید و توزیع و پخش آثار نمایشی، وجهی برای دفاع ندارد.

3- مسئله‌ای که به آن توجه نشده است، خنثی شدن آثار تماشای این آثار نمایشی است. هرکسی در محیطی زندگی می­ کند که برآیند نیروها بر او اثر می ­گذارند. کودکی که فیلم خشونت­ بار می­ بیند، ممکن است همان موقع با تذکر والدینش مواجه بشود یا والدین و مربی او برایش توضیح بدهند که این کار، بد است. این تذکر و توضیح، خنثی­ کننده آن اثر منفی تماشای فیلم هستند. «لاضرر» این مورد را هم شامل نمی ­شود. اگر هم شامل بشود، نیاز به تبیین دارد.

4- به نظرم در اینجا انتظار زیادی از فقه شده است. آقای مقدادی تصورشان این است که همه مشکلات را باید با فقه حل کنیم، درصورتی‌که این مسأله بیش از آن که در فقه حل بشود، باید در مدیریت فرهنگی یا هر بخش دیگری (اقتصادی، اجتماعی) حل شود؛ چون این ضررها هیچ­کدام ضرر موردی نیست. کودکانی که آسیب     می­ بینند، از انباشت این آثار نمایشی در این فضا آسیب می­ بینند؛ لذا شما به لحاظ فقهی نمی­ توانید مقدمهٔ چیزی که نتیجهٔ انباشت هست را حرام کنید و این نیاز به تبیین دارد.

وی درپایان گفت: آقای مقدادی عبارت «حرمت ایذاء» را در صحبت­ هایشان استفاده کردند که در مقاله نبود. این عبارت می­ تواند دلیل چهارم باشد. ایذاء، غیر از ضرر است. این دلیل، توسعه بهتری دارد. ایذاء حرام است. ایذاء نیاز به استدامه ندارد. حرمت ایذاء، خیلی از موضوعاتی که مدنظر آقای مقدادی هست را پوشش می­ دهد.

سپس ناقددوم این نشست، دکتر ناصر اسدی (پژوهشگر و استاد دانشگاه) به ارائه مطالبش در ضمن نکات زیر پرداخت:

برچسب­ های تولیدات کودک به‌هرحال هشداری برای اولیاومربیان است و لزوم  به­ کارگیری آن برای اصحاب رسانه هم وجود دارد. در مقدمه مقاله آمده است که «بعضاً از برچسب ­ها استفاده می ­شود اما این درجه­ بندی ها نه به‌خوبی اجرا  می­ شود و نه ضمانت اجرا دارد….». ممکن است ضمانت اجرا وجود نداشته باشد یا ضعیف باشد اما خودِ کسی که مصرف می­ کند، موظف است به آن توجه کند.

در مقاله آمده است که «اما مهم شناسایی تفصیلی این مبانی و تبیین گستره این ممنوعیت و محدودیت بر اساس معیاری مشخص و قابل‌اجرا است». برداشت ما از این عبارت این است که ما می­خواهیم به یک شاخص ­های کاربردی و عملیاتی برسیم تا بتوانیم قلمرو محدودیت یا ممنوعیت یا حرمت را تعیین کنیم. در کل مقاله، ما هنوز به این تفصیل نرسیده ­ایم.

: در بخش «مروری بر فهم کودک» در قسمت انتهای بند اول کودک این­گونه تعریف شده است «از زمان بسته‌شدن نطفه و استقرار آن در رحم مادر تا زمانی که زمانی که کودک به بلوغ برسد». این تعریفِ خیلی خوبی است و در علم روان­شناسی بر آن تأکید دارند که کودک در مرحله جنینی دریافت­ هایی دارد، احساسات را می­ گیرد و فرایندهای ذهنی او شروع به حرکت می­ کند و تأثیرات را می­ گیرد.

❇ پس از پایان نقدهای ناقدان، استاد مقدادی به پاسخ نقدهایی که گفته شد پرداخت و گفت:

1- این مقاله نهایی نبوده و نیاز به اصلاح دارد و فرصت نکردم آن را اصلاح کنم. عنوان آن هم نیاز به ویرایش دارد.

2- در بحث ضرر، من این نکته را مفروغ عنه  گرفتم و مقصودم ضرری بود که در مقابل آن صلاح و منفعتی نیست. در تقابل بین ضرر و منفعت، فقها این بحث را مطرح کرده­اند که یک سری چیزهایی است که ضرر معتقد به دارد و در مقابل آن هیچ نفعی نیست. این نوع ضرر را راحت منع می­ کنند. گاهی ضرر وجود دارد و در مقابل آن منفعتِ کمتر است. بعضی از فقها این ضررها را هم منع کرده ­اند، مثل بعضی از ورزش­ها. اگر منفعت بیشتر از ضرر باشد، مشکلی ندارد. سعی می­ کنم در مقاله، بحث حجم ضرر را پوشش بدهم.

3- این که عنوان ضرر آیا شامل تولید و توزیع و پخش هم می ­شود، اگر فیلم به‌صورت کلی باشد، شامل نمی­ شود اما آثاری که ویژه کودکان است، قطعاً شامل این­ ها می­ شود.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

4 × پنج =