یک کارشناس گفت: قرآن معانی انتزاعی را به مدد تصاویر محسوس و خیال‌انگیز ارائه می‌دهد و با پرده برداشتن از حالات روحی انسان به تعمیق حوادث و صحنه‌ها می‌پردازد.
در ادامه سلسله نشست‌های علمی دراماتورژی قرآن کریم، نشست هشتادم به «زبان تصویرآفرینی قرآن کریم» اختصاص یافت که با حضور آزاده عباسی عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، ۳ مهرماه در شهر در مدرسه اسلامی هنر برگزار شد.
در ادامه گزارشی از این نشست را با هم می خوانیم:
زبان تصویرآفرینی قرآن کریم:
تصویرآفرینی روشی جدید و ابتکاری است که در آن مفاهیم تجسم می‌یابند و حتی به صورتی جلوه می‌کنند که گویی خوانندگان آنها را می‌بینند. در این مرحله کلمه از قالب تنگ خود خارج می‌شود و به عالمی زنده و پویا قدم می‌گذارد.
از جمله مباحث روزآمد در مطالعات قرآنی که به درک فحوای آیات کمک شایانی می‌کند، اسلوب بلاغی تصویرآفرینی هنری در قرآن است. قرآن کریم منشوری آسمانی است که دارای بیان بصری خاصی است. سراسر آیات این کتاب آسمانی به مثابه والاترین معجزه مکتوب پوشیده از تصویر است.
یکی از وجوه سادگی و قابل فهم بودن بیان آیات، همین بیان تصویری است. در عمده پژوهش‌های قرآنی از قرن ۵ تا کنون برای خلق تصاویر مفرد به شیوه‌های بلاغی و نوع کارکرد کلمات و حروف بسنده شده و از اسلوب‌های بلاغی بهره برده شده است.
تاریخچه تصویرآفرینی:
انسان از هزاران سال پیش برای برقراری ارتباط دست به دامان تصاویر است. قدیمی ترین خط‌ها تصاویری بودند که انسان‌ها برای انتقال عواطف و احساسات خود از آن بهره می‌جستند.
تصویرگری در طول تاریخ چیزی جز روایتگری تصویری یا داستان‌پردازی تصویری نبوده است. در خلال تمام این تصاویر داستان‌هایی در مورد خلقت جهان و انسان؛ نیروهای ماورا طبیعی؛ اسرار تولد و مرگ و جهان مابعدالطبیعه وجود داشت.
این میراث از دوران پارینه‌سنگی و میان‌سنگی به دوران نوسنگی منتقل شد و با رونق کشاورزی به هسته اولیه زندگی اجتماعی انسان راه یافت. خلق توتم‌های افسانه‌ای و حماسی و به تبع آن تصویرسازی‌های پیرامون کتاب مقدس وسیله‌ای برای بازگویی روایت‌های مذهبی و پیامبران و توصیف چهره‌های ادیسه، فرشتگان و رویایی نیروهای خیر و شر بودند.
زبان تصویر:
ضرب‌المثلی آلمانی می‌گوید: یک عکس گویاتر از هزار کلمه است. این بیان به این معنا است که تصویر اغلب گسترده‌تر از گفتار درک می‌شود. زبان‌شناسان نیز به مطالعه رابطه زبان و تصویر پرداختند. آنها بر این باور بودند که ارتباط تصویری به لحاظ جهانی بودن و فارغ از زبان‌های محلی بودن، نسبت به زبان گفتاری محدودیت‌های بسیار کمتری بر انسان تحمیل می‌کند.
تصویرآفرینی در قرآن:
ما در مواجهه با قرآن شاهدیم که در بسیاری از موضوعات و مفاهیم بیان شده، تصاویری گویا، زنده و متحرک جریان دارند. تصویرآفرینی در قرآن دارای دو رکن اساسی است:
۱. تخیل حسی
۲. تخیل هنری
قرآن معانی انتزاعی را به مدد تصاویر محسوس و خیال‌انگیز ارائه می‌دهد و با پرده برداشتن از حالات روحی انسان به تعمیق حوادث و صحنه‌ها می‌پردازد. تصاویر هنری در قرآن به دایره محدود فنون بلاغی، همچون استعاره، تشبیه، مجاز و مانند اینها خلاصه نمی‌شود بلکه این تصاویر از عناصر گوناگونی همچون نغمه کلمات، موسیقی جملات، توصیفات دقیق، محاوره و گفتگو، تقابل و رویارویی صحنه‌ها و مانند اینها ترکیب شده است.
اقسام تصویرآفرینی در قرآن:
۱. تخیل: در لغت به معنای خیال انداختن یا خیال و نمای چیزی را در اندیشه و ذهن دیگران آفریدن است. نوعی شخصیت بخشیدن به معانی و مفاهیم که اساس آن تشبیه غیرمحسوس به محسوس است.
۲. تجسم: در اصطلاح به معنای صورت جسمانی دادن به امور معنوی و غیرمادی است یا به عبارتی ملموس کردن امور مجرد به امور محسوس و مادی.
۳. تشخیص: به معنای شخصیت انسانی دادن به اشیا و پوشاندن لباس انسانی بر پیکره آنها
ویژگی‌های تصویرآفرینی قرآن:
۱. برانگیختن قوای حسی در جهت اقناع عقلی (منطق وجدانی)
۲. برانگیختن معرفت فطری در انسان
۳. دمیدن روح حیات و حرکت در معانی
۴. واقع‌گرایی
۵. تأثیرگذاری عمیق بر قلب
۶. انتقال معانی گسترده در قالب الفاظ کوتاه
شیوه‌های تصویرآفرینی در قرآن:
۱. تمثیل:
«و اضرب لهم مثلا اصحاب القریة اذ جاءها المرسلون» یس:۱۳
۲. تشبیه:
«انما مثل حیاة الدنیا کماء انزلناه من السماء» یونس:۲۴
۳. استعاره:
«و ءایة لهم الیل نسلخ منه النهار فاذا هم مظلمون» یس: ۳۷ ؛ نسلخ استعاره برای بیرون آمدن روز از شب است.
۴. کنایه:
«… جعلوا اصابعهم فی آذانهم» نوح:۷؛ قرار دادن انگشتان در گوش‌ها کنایه از خودداری کردن از شنیدن دعوت است.
۵. تصویرسازی با حروف:
«انک لعلی خلق عظیم» قلم: ۴؛ حرف (علی) به معنای استعلا و برتری است و این آیه پیامبر را در بالاترین مراتب اخلاق قرار می‌دهد.
۶. تصویرسازی با کلمات:
«فاصبح فی المدینه خائفا یترقب» قصص: ۱۸؛ کلمه (یترقب) نمایانگر حالت بیم و نگرانی موسی پس از به قتل رساندن یکی از فرعونیان است.
۷. تصویرآفرینی با ترکیبات:
«کأنهم خشب مسنده..» اینجا قرآن رفتار منافقان را با چوب‌هایی پوسیده و کرم‌خورده به تصویر می‌کشد. در حالیکه در ظاهر محکم جلوه می‌کنند در باطن تهی هستند.
